Олон жил яригдсан Монголын усан цахилгаан станцын төслийг Оросын экологичид болон олон нийт эсэргүүцдэг талаар бид өмнө нь мэдээлж байсан. Энэ удаад Монголын УЦС-ын төсөл Оросын экологид хэрхэн нөлөөлөх талаар, ОХУ-ын Регнум агентлагын нийтлэлч Владимир Бадмаевын нийтлэлийг орчуулан хүргэж байна.

Харилцахад хүндрэл гарах нь тун ховор байдаг Оросын цөөхөн хөршүүдийн нэг нь Монгол улс. Социалист хана нуран унаж, “ардчилал” мандсан ч энэ улс манай улсад нөхөрсөг хэвээр л үлдсэн юм. Гэвч ирээдүйд Улаанбаатарын экологийн нөхцөл байдлыг шийдвэрлэх гэсэн Монголын эрх баригчдын шийдвэр энэ харилцааг нурааж мэдэх нь.

2000-аад онд ДНБ-ий өсөлт нь хоёр оронтой тоогоор хэмжигдэж, Монгол улсын эдийн засаг эрчимтэй өссөн нь энэ улсын нийслэлийн хүн ам эрс өсөхөд шууд нөлөөлсөн юм.

Яг л энэ үеэр хотын зах орчмын асар том гэр хороолол үүссэн нь Улаанбаатарын ялгарах нэгэн шинж байлаа. Алслагдсан сум, суурингаас ажил хайн, амь амьжиргаагаа тэр чигт нь нүүлгэн, гэр барих боломжтой газруудад суурьшиж эхлэсэн нь энэ. Улмаар 90-ээд оноос хойш хотын хүн ам гурав дахин өсч, өнөөдөр 1.5 сая орчим болжээ. Өөрөөр хэлбэл энэ улсын хүн амын тал нь нийслэлдээ амьдарч байгаа гэсэн үг. Ийм дотоодын их нүүдэл Ази, Латин Америк эсвэл Африкийн бүхий л хөгжиж буй орнуудад гардаг л үзэгдэл.

Гэхдээ, Бразилийн хорооллуудаас ялгаатай нь Улаанбаатарын гэр хороололд дулаан хэрэгтэй. Учир нь Монголын өвлийн хүйтэн Сибирийнхээс дутахааргүй. Тиймдээ ч энэ нь эрчим хүчний нөөцийн хэрэгцээ өсөхөд нөлөөлсөн юм. Харин энэ нөөцийг Монгол улс нэг мөр шийдвэрлэж чадахгүй байна.

Монголын газрын хэвлийд газрын тос болон занарын хийн асар их нөөц хадгалагдаж байгаа гэх ч тэдгээрийг хайх, олборлох ажилд ихээхэн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Энэ орны газар нутгийн ихэнх хэсэг нь нүцгэн тал эсвэл говь байх бөгөөд ой модтой хэсэг нь Оростой хиллэх хил дагуу, хойд хэсгээр л үндсэндээ байрладаг юм.

Монголчууд эрт цагт, өргөн уудам нутагтаа тархан суудаг байхад түлээ модны асуудалд ордоггүй байлаа. Тэдний дулааны эх үүсвэр нь аргал байв. Энэ түлш үргэлж л хангалттай байдаг нь давуу талтай байлаа. Гэвч нийслэлд хүн ам төвлөрснөөр эрчим хүчний нөөцийн асуудал эрс нэмэгдэж, улмаар хотын захын оршин суугчид нь нүүрс түлэхээс аргагүйд хүрсэн нь олон асуудлуудыг араасаа дагуулав.

Улаанбаатарт өвөл ирсэн Оросын ямар ч жуулчин тэндэхийн агаар хичнээн их бохирдсныг анзаарна. Хотын төвд ч амьсгалахад хүнд, 200 мянган орчим өрх амьдардаг гэр хорооллуудын талаар бүр яриад ч хэрэггүй. Монголын байгаль орны мониторингийн агентлагийн мэдээлснээр 2017 оны өвөл хотын захаар агаар дахь нарийн ширхэгт хэсгүүдийн концентраци 1000 микрограмм кубметрт хүрсэн гэнэ.

Энэ асуудалд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ч анхаарлаа хандуулсан бөгөөд энэ байгууллагын онцолсноор Монгол улс өвлийн саруудад дэлхийн хамгийн бохирдолтой орнуудын жагсаалтад багтжээ.

ДЭМБ-ын Бүс нутгийн товчооны судалгаанаас харахад Улаанбаатарын агаарын бохирдлын 80% нь гэр хорооллын айл өрхүүд болон нам даралтат зуухнаас боловсруулаагүй нүүрсний шаталтаас үүдэлтэй юм байна.

Монголын эрх баригчид 2016 онд шөнө нүүрс түлдгийг зогсоон, цахилгаан халаалтад шилжих зэргээр туршин энэхүү асуудлыг шийдэх гэж оролджээ. Гэвч хуучны дулааны цахилгаан станцууд хангаж чадахааргүй их цахилгаан эрчим хүч хэрэгтэй гэдэг нь тодорхой болов.

Хотын захын бүхий л оршин суугчдыг олон давхар тохилог орон сууцанд оруулна гэсэн популист амлалтууд ч гарлаа. Гэхдээ хэдэн мянган өрхөөс тохилог сууцанд орсон нь цөөн.

Асуудлыг шийдвэрлэх гэсэн ээлжит оролдлого энэ онд ч үргэлжилнэ. Монголын Засгийн газар нийслэлийн оршин суугчид болон жижиг аж ахуйн нэгжүүдийг нүүрс ашиглахыг тавдугаар сараас эхлэн бүрэн хориглох юм. Харин дулаан болон цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөлтэй томоохон аж ахуйн нэгжүүдэд энэ хориг үйлчлэхгүй юм байна. Ийнхүү нүүрсийг хориглож, оронд нь гэр хорооллын оршин суугчдыг цэвэр боловсруулсан шахмал түлшээр хангах үүрэгтэй болсон бөгөөд 2019 оны есдүгээр сар гэхэд шахмал түлшний 600000 тонн нөөц бэлдэхээр төлөвлөж байгаа гэнэ.

Гэхдээ энэ шийдэл нь учир дутагдалтай, алсдаа эрчим хүчний илүү цэвэр эх үүсвэрт шилжих хэрэгтэй гэж ДЭМБ мэдэгдсэн юм. Тэгсэн тэгээгүй л ойлгомжтой, энэ улсад цахилгаан эрчим хүч улам л хэрэгцээтэй болох нь.

Тиймээс энэ асуудлыг шийдэхэд Монголын эрх баригчдад хоёр зам байгаа юм, импортоо нэмэгдүүлэх эсвэл дотоодын эх үүсвэрийг нэмэх. Монгол улс хоёр хөршөөсөө цахилгаан эрчим хүч худалдан авдаг. Энд хэлэхэд, Оросоос авдагаас ихийг Хятадаас авдаг юм. Гэхдээ Хятадаас авсан цахилгаан эрчим хүч тус улсын өмнөд хэсэгт байх уул уурхайн объектуудын хэрэгцээнд заруулагддаг. Нөгөө талаас, Орос улс нийлүүлэлтээ нэмэгдүүлэх хүчин чадалтайн дээр илүү их эрчим хүч зарахад бэлэн байгаагаа Москва хэдэнтээ илэрхийлж байлаа. Гэвч үүнд улс төр хутгалдаж байгаа юм.

Монгол улсын Оростой хийх худалдаанд асар их хомсдол хэдийнэ нүүрлэсэн. Манай руу 57.4 сая долларын бараа нийлүүлж, 1.25 тэрбумын бараа авдаг. Тиймээс Оросоос хамааралтай байдлаа нэмэгдүүлэхгүй гэж хүсдэг нь ойлгомжтой.

Эрх баригчид ихээхэн найдлага тавьж буй сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрүүд өнөөдөр эрчим хүчний хэрэгцээний 5% орчмыг хангаж байгаа бол 2023 он гэхэд 20%, дахин долоон жилийн дараа 30% болтлоо өснө гэж төлөвлөж байгаа юм байна. Гэхдээ энэ бүгд зүгээр л таамаглал, тэглээ ч энэ улс байгалийн нөхцлөөс хамаардаг, тогтворгүй байдаг нар, салхинд бүрэн найдаж болохгүй шүү дээ.

Ингээд л бид Сэлэнгэ мөрний цутгалан, Эгийн гол дээр баригдах усан цахилгаан станцын асуудалд эргээд л орж байгаа юм. Өмнө нь REGNUM мэдээллийн агентлаг мэдээлж байсанчлан, УЦС хүрээлэн буй орчинд нөлөөлөх нөлөөллийг тодорхойлохын тулд Монголын төслийн компани 2019 оны нэгдүгээр сард судалгаа хийх хаалттай тендер зарлажээ. Энэхүү УЦС нь 315 МВт хүчин чадалтай байхаар төлөвлөгдөж байгаа бөгөөд хэтдээ Монголын хамгийн том усан цахилгаан станцад тооцогдож магадгүйн дээр олон асуудлыг нэгэн зэрэг шийднэ гэсэн найдлага тээж байгаа аж.

Гэхдээ Оросын экологичид энэ тал дээр санал зөрөлдөж, усан цахилгаан станцыг барьснаар одоо ч нөхцөл байдал нь таагүй байгаа Байгал нууранд илүү их сөрөг нөлөө дагуулна гэж үзэж байгаа юм. Эргэн сануулахад, Сэлэнгэ мөрөн Байгал нуурын усны жил бүрийн цутгалангийн тал хүртэлх хувийг хангадаг юм. Эгийн голын асуудлаар Улаанбаатар Москвагийн өмнө ямар нэг үүрэг хүлээгээгүй, бүхий л шийдвэрийг Монголын эрх баригчид болон Дэлхийн банк гаргана, харин Орос улс ямар ч оролцоогүй ажиглагч болж үлдэх эрсдэлтэй гэж “Хил хязгааргүй гол мөрөн” эвслийн Оросын зохицуулагч Александр Колотов мэдэгдэж байлаа.

Дашрамд өгүүлэхэд, УЦС барихыг Оросын эрх баригчид ч эсэргүүцэж байгаа, харин энэ байр суурийг Монгол зүгээр ч нэг хайхрахгүй өнгөрч чадахгүй байгаа юм. Чухамхүү Москвагийн нөлөөллөөс болж л Шүрэн болон Орхоны усан цахилгаан станцуудын төслөөс татгалзсан гэж Монголын хэвлэлүүдээр бичсэн байхтай таарч байв.

Эгийн голын төслийн тухайд гэвэл энэ нь дотоодын улс төрийн хэрэгсэл болсон гэдгээрээ бүр төвөгтэй болчихсон хэрэг. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард тус улсын Ерөнхийлөгч асан Цахиагийн Элбэгдорж өнөөгийн ерөнхийлөгчийг шүүмжлэн, Халтмаагийн Батулга Владимир Путины найз л юм бол Эгийн голын УЦС-ыг байгуулах талаар яагаад Оросын ерөнхийлөгчтэй тохиролцож болохгүй гэж хэмээж байв.

Өмнө нь Монгол улсын Эрчим хүчний яамны эксперт Г.Ёндонгомбо REGNUM мэдээллийн агентлагт ярилцлага өгөхдөө “УЦС бол нэн тэргүүнд улс орны тусгаар тогтнолын асуудал” хэмээн мэдэгдэж байлаа.

Тэгэхээр, төслөөс татгалзах нь өнөөдөр хүчирхэг төрийн тэргүүн гэсэн нэр хүндтэй яваа Баттулгын сул дорой, Оросоос хамааралтай гэдгийг харуулж байна гэж сөрөг хүчин үзэж болох юм. Гэхдээ ерөнхийлөгч үүнийг хийх болов уу?

Б.АНАНД