Угаарын асуудал харанга дэлдэж байна, Монголд. Яг өнөөдөр сайжруулсан нэртэй муужруулсан түлшнээс болж хүний алтан амь үрэгдэж, айл өрх голомтоо харлуулж, үлдсэн төрөл төрөгсөд нь голоо гогдуулж сууна. Энэ жил агаарын бохирдлыг бууруулахад төсвөөс 96 тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа. Үүнээс 57 орчим тэрбумыг нь сайжруулсан түлшинд зарцуулагдана гэж тооцсон. Гэтэл юу болов оо. Нөгөө сүр дуулиантай эхэлсэн шахмал түлш нь нийтээр нь хоморголон устгах зэвсэг байх юм гэж хэн санах билээ. Энд баримт сөхье. 2017 онд 187, өнгөрсөн жилд 172 хүн угаарын улмаас эмнэлэгт хандаж байжээ. Сайн харах юм бол нэг жилийн дотор 15 хүнээр буурсан үзүүлэлт шүү. Тэгэхэд бид нөгөө л түүхий нүүрсээ түлж байлаа. Харин өнөө хачин сайхан шинэ түлштэй болж утаа майнаас ангижрах нь гэж баярлатал тавхан хоногийн дотор зургаан хүний амийг авч, зуугаад хүнийг хордуулж орхих нь тэр.

Энэ эрчээрээ цааш явбал хэдий хэрийн тоо гарахыг төсөөлшгүй. Үнэхээр айж байна. Гэтэл угаарын гол шалтгаан сайжруулсан шахмал түлшинд биш, хүмүүсийн галлаж чадахгүйтэй холбоотой байж гэсэн ичиж үхмээр дүгнэлтийг мэргэжлийн лабораториуд нэгэн дуугаар батлах нь тэр. Иргэдээ ингэж басамжилдаг, доромж үздэг Төр байдаг юм уу. Зөвхөн лабораториор зогсохгүй энэ чиглэлийн мэргэжилтэн докторууд нь хүртэл дуу дуугаа авалцан “Сайжруулсан түлшний гол сурталчилгаа бол бага хэрэглэнэ, илчлэг өндөртэй гэж байгаа шүү дээ. Гол шалтгаан нь буруу түлсэнд байгаа болов уу. Түүнээс биш зуух, барьцалдуулагч бодистоо биш байх аа” гэсэн бөөрөнхийлсөн тайлбарыг хэлж байх жишээтэй.

Монголчуудыг гал түлж чаддаггүй гэж хэн хэлээд байгаа юм бэ, ер нь. Сайн түлш нэртэй, муу мөртэй, гар хүрмэгц хар тортог болсон тэмээний хоргол шиг энэ шахмал нүүрсийг чинь түлж эхлэхээсээ урьд ч бид нүүрс түлж л байсан. Агаарын бохирдлыг бууруулах олон алхмын чинь нэг “Утаагүй зуух” хөтөлбөр хэрэгжиж эхлэхэд 2015 онд “Зөв галлаж амьдарцгаая” гэсэн сургалт болж байж. Худлаа гэвэл баримт нь энэ.

Тэгээд ч бид энэ хугацаанд тэр зуухаа ажиллуулж байгаагүй хэрэг үү, аль эсвэл галлаж сураагүй гэсэн үг үү. Хэн ч итгэмгүй ийм балай юм ярихаа больвол яасан юм бэ. Сайжруулсан шахмал түлшний эзэд өнөөдөр юу гэж хэлж байна гээч.

“Тавантолгой түлш” компанийн гүйцэтгэх захирал М.Ганбаатар “Олон мянган хүн нийслэлд түүхий нүүрс оруулж ирэхээр амь насаа алддаг, олон мянган хүн утаанд хорддог байдлыг арилгахаар бид ажиллаж байгаа. Бид стандартын түвшинд үйл ажиллагаа явуулдаг. Гэсэн ч эрсдэлтэй тулгарч байна” гэнээ. Хүний аминд хүрээд байгаа түлшний асуудлаа эрсдэл гээд байгаа юм уу, ойлгосонгүй. “Олон мянган хүн утаанд хорддог байдлыг арилгахаар бид ажиллаж байгаа” гэдгийг нь бүүр ч ойлгосонгүй. Арай л хордуулахаар ажиллаж байгаа гээд хэлчихээгүй бололтой дог.

Харин ерөнхий инженер нь “Би инженер мэргэжлээр 30 гаруй жил ажилласан. Шахмал түлшний үйлдвэр байгуулсны дараа туршилтыг Сонгинохайрхан дүүрэгт жил гаруйн хугацаанд явуулсан. Уг туршилтаар түлшний чанар баталгаатай болох нь нотлогдсон. Мөн түлшний барьцалдуулагчийг энгийн эрдэнэ шиш, цардуул, бентонит шавраас гаргаж авсан. Бид долоо хоног болгон мэргэжлийн байгууллагад шинжилгээ өгч, үйлдвэрлэлийн горимоо шалгуулдаг.Мөн жилд 30-50 хүн угаартаж нас бардаг. Автомашиндаа угаартаад нас барах тохиолдол ч гардаг. Энэ бүгд түлшнээс хамааралтай биш. Утаа яндангаар дамжин агаарт дэгдэхгүй эргээд гэр эсвэл автомашинд нэвтэрснээс хүн угаартдаг. Угаартаж буйгаа хүн мэддэггүй. Мэдэхгүй учраас угаартчихдаг. Үүнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сайтар сурталчилж зөв галлагааны талаар иргэдэд ойлгуулахгүй бол цаашид дахиад хичнээн хүний амь нас хохирохыг хэлж мэдэхгүй. Иймд зөв галлагааны талаар сурталчлах нэн шаардлагатай байна” гэж ичих ч үгүй хэлж байна. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ. Түлш стандартынх гэж гарсан болохоор та нар зөв галлахгүй бол дахиад хэд чинь ч нүд аньж мэднэ шүү гэсэн сүрдүүлэг үү.

Нийслэлийн Онцгой комиссын орлогч дарга Ж.Батбаясгалан “Энэ шахмал түлш MNS56792019 хуульдаа хэрэглэхийг зөвшөөрсөн учир хэрэглэж болно. Иргэд угаартаад байгаа нь хэрэглээний горим алдагдсан, буруу хэрэглээнээс үүдэлтэй гэсэн үг. Нийслэлийн гэр хороололд байгаа айлуудад зөв галлах зөвлөмж өгөхийг шат шатны байгууллагуудад бүгдэд нь үүрэг болгосон. Гэр хороололддээрээсээ, доороосоо галладаг хоёр төрлийн зуух хэрэглэгдэж байгаа. Гэхдээ цаас шатаасан ч угаартана. Утаа гарч л байвал угаартана. Зуухны хэрэглээний битүүмж алдагдах, яндангийн агаар сорж байна уу гэх мэт эдгээр хордсон айлуудад шалгалт хийж судалж байгаа. Мөн гэр хороололд байгаа шахмал түлш хэрэглэдэг 200 мянган айлуудад утаа мэдрэгчийг 15000 төгрөгөөр гадаадаас оруулж ирж,арваннэгдүгээр сараас өмнө бүх айлд суурилуулна. Ингэж л иргэд өөрийн амь насаа хамгаалж, стандартын дагуу зуухаа галлаж хэвших хэрэгтэй” гэсэн хөгийн зөвлөгөө ч юм уу, даапаалсан зүйл хэлж сууна, цаана чинь. Үнэндээ утаа гарч л байвал угаартана гэдэг нь өөрийнхөө төслийг хамгаалж байгаа үг юм уу даа, чааваас.

Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын дэд дарга С.Даваасүрэн “Тавантолгойн түлшинд нийслэлийн мэргэжлийн хяналтаас шинжилгээ хийж, шалгалт явуулсан. Ингээд тухайн түлшийг нийслэлийн 200 мянган өрхийг нэгэн зэрэг хэрэглэж болох юм байна гэж үзсэн. Бид хийсэн шалгалтдаа итгэлтэй байна. Энэ удаагийн угаарын хийн хордлого иргэдийн хэрэглээтэй холбоотой байж болох юм” гэсэн хошуу нэмжээ. Ийм л улс та биднийг төлөө ажиллаж байна даа.

Иргэд биднийг зөв галлаач гэж зандарчихаад дараа нь сайжруулсан шахмал түлшинд утаагүй зуух тохирохгүй байна, шинийг тавь, бас дохиолол хэрэгтэй гэх мэтээр Шахаагаа үргэлжлүүлэхээс сийхгүй л улс. Түрүүчээсээ дохиоллын тухай дээр доргүй дуугараад эхэллээ шүү дээ. Энэ тухай уншсан нэг зочин цахим хуудсанд “Шахмал түлшээ хийчих, дараа нь хүн угаартах нь дамжиггүй. Тэгэхээр нь детектор хэрэглэхгүй бол болохгүй гээд би хэлчихнэ. Тэгээд багажаа Засгийн газарт шахья.Тэгэхгүй гээд эд нар хаачих юм бэ гэсэн үргэлжилсэн луйвар нь явж байгаа юм биш үү” гэж сэтгэгдлээ үлдээжээ. Тун чиг үнэний ортой сэрдлэг. Иргэд ингэж хардах эрхтэй. Тэгээд ч 2020 онд 137.6 тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдлыг багасгахын тулд төсвөөс зарцуулна. Энэ жилийнхээс 41.4 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлсэн зардал гэдгийг харж байгаа биз. Агаарын бохирдлоос гарах арга зам хайна, утааг багасгана гэхээр л сул унах мөнгө шиг санадаг байх даа хөөрхийс. Тоог нь нэмнэ үү гэхээс чанар огт хамаагүй юм шиг ээ.