Монголын шинэ цагийн утга зохиолыг үндэслэгч, соён гийгүүлэгч, төр нийгмийн зүтгэлтэн Д.Нацагдоржийн амьдрал уран бүтээлээс сэдэвлэсэн “Жаргаагүй нар” жүжиг өнгөрөгч амралтын өдрүүдэд Улсын драмын эрдмийн театрт тоглогдлоо. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Шагдарсүрэнгийн Гүрбазарын бичсэн эл жүжиг үзүүштэй, ухаан бодолд уярал ухаарлын гэгээ хайрлах бүтээл болжээ. Богд хаант Монгол Улс, Барон Унгерны Монгол, Хувьсгалт Монгол гээд тусгаар тогтнолоо эрж тэмцсэн таван засаглалын үед аж төрж асан түүхэн их хүмүүн Д.Нацагдоржийн тухай өгүүлэх эл жүжиг нь зохиолчийн бодит амьдралаас сэдэвлэн бүтээгдсэн түүхэн өгүүлэмж, бодол эргэцүүллийн туурвил болсон байна. Хорвоод гучин нэгхэн насыг насалсан ч хязгааргүй их суу билэгт оюуны гайхамшигт их өв сангаа ирээдүй хойчдоо өвлүүлсэн түүнийг өнөө цагт бахархан мөнхжүүлэхэд энэхүү жүжгийн гол агуулга оршжээ. Жүжгийн тайзны хувьд монгол гэрийн хэлбэртэй засал, шаттай давхар лиг асар буюу их найрагчийн Герман улсад сурч байсан үеийн байдал, мөн хоёр давхар шоронгийн гунигт ахуйг илэрхийлсэн гурван ч тайз заслыг харуулжээ.

Жүжиг Нацагдорж зүүдэлж буйгаар эхэлнэ. Зүүдэндээ Пагма ээжтэйгээ уулзаж, Магад гарахуйн сэтгэл хэмээх өөрийнхөө зүүдний дүртэй учирна. Үүгээр хүний зөн билгийн ертөнцийг харуулжээ. Зүүднийх нь өргөөнд “Өнчин цагаан ботго” хэмээх гунигт дуу эгшиглэнэ. Зургаахан насандаа эхээс өнчирсөн найрагчийн сэтгэл зүйг найруулагч Ч.Түвшин чухам зүүдний байдлаар үзүүлсэн нь сонирхолтой төдийгүй жүжгийг цаашид хөтлөх гол шугам болж өгчээ. Нацагдоржийн дүрийг жүжигчин Б.Шинэбаяр амилуулж, их зохиолчийг өнөөгийн үзэгчидтэй уулзуулав. Дорнын их боловсрол эзэмшсэн Хүрээний сайхан бүсгүй Пагмадуламд жүжигчин Н.Баярмаа тоглосон. Ээжээсээ өнчирснөө хар даран зүүдлэх Нацагдоржийн сэрэлт бол тухайн цөвүүн цаг үедээ эмзэглэсэн их хүний эмгэнэл юм. Германд сурахаар явахын урьд соён гэгээрүүлэгч Жамсрангийн Цэвээн (соёлын тэргүүний ажилтан Д.Баттөмөр) тэднийд ирж монгол төрийн төлөө зүтгэх учиртайг нь хэлэхэд Нацагдорж эрдэм номд шамдах чухал буйгаа дурдан хундагатай архи өргөн барина. Цэвээн түүнээс үл амсах агаад Нацагдорж “Сархад хийхээр сайхан хүүхэн мишээдэг хундага байгаа юм” гэж хэлнэ. Энэ үг ч зохиолч Гүрбазарын зүгээр нэг урсгачихсан үг биш байх. Хожим цаг үедээ гутран бор дарсанд орсон үедээ их зохиолч

“Сайхан хүүхэнд тоогдох

Саруул зүсийг минь гутаав

Сайдын зэрэгт хүрэх

Сайн нэрийг минь муутгав” гэж сархдын тухай бичиглэн үлдээсэнтэй дээрх үг утга холбогдох нь дамжиггүй.

“Төр өөртэйгөө орооцолдсон хүнийг нэг бол мөлхүүлдэг, нэг бол цовдолдог” гэсэн үг өнөөгийн улстөрчдөд ч холбогдох нь тодорхой. “Жаргаагүй нар”-д гарах А.Чингүний бүтээсэн Намдагийн дүр их өвөрмөц тодорхой болсон нь сайшаалтай. Нацагдоржийн орос эхнэр Нина Шестоковад жүжигчин Б.Одгэрэл ч сайхан тоглолоо. Сайхан тоглох гэдгийн цаана жинхэнэ амьд дүр бүтээлээ гэж байгаа хэрэг л дээ. Жүжигдоторхжүжиг гэмээр хэсэг бий. Энэ бол их зохиолчийн бичсэн “Үйлийн гурван толгой” дуулалт жүжгийн хэсгүүд. Юндэн, Нансалмаа, Балган, Хоролмаа нараа их зохиолч шоронд хоригдож байхдаа санаандаа ургуулан гэргий Нинагийнхаа эргэлтээр ирэхдээ авч ирч өгсөн орос чихрийн цаасан дээр бичиглэж байна. Энэ жүжгийг сэтгэлийн долгисолд оруулж буй гол идээ нь их зохиолчийн шүлэг зохиолууд юм. Нацагдоржийн сэтгэл зүйг чухам л бүтээлүүдтэй нь холбож өгснөөр тухайн үеийн амьд Нацагдоржийг зуун жилийн дараах үзэгчдэд таниулж чадаж байгаа юм. Түүний шоронгийн шүлгүүд гэхэд бүгд хувийнх нь аж төрөл, сэтгэлийн байдал, гуниг гутрал, төр засагтаа үнэнчээ илтгэсэн нууцхан шаналлын бичээсүүд байсан билээ. “Танар, надаас хэргим зэргийг минь булааж болно, газар шороог минь л харин хэзээ ч булааж чадахгүй” гэдэг үгийг их зохиолч хятад ший яанзны гуанзанд луухаан өвгөн, орос хувцастай байцаагч нарт хэлж “Миний нутаг”-аа уншиж буй нь ямархан эх оронч зүрх цээжинд нь цохилж байсныг гаргасан тодхон жишээ болжээ.

Жүжгийн хөгжмийн зохиолчоор ажилласан урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Бямбабаяр хүмүүний уярлын мэлмийг чийгтүүлэх уянгалаг аялгуугаар чимсэн нь сонссон хэнд ч тааламжтай сэтгэгдэл төрүүлнэ. Хөгжмийннайруулгад “Цэнхэрлэн харагдана”, “Гоолингоо” дууны ард түмний дунд дуулагдаж асан эртний хэлбэрийнх нь дуулалт чимэг болсон нь лавтай. Жүжгийн туслах дүрүүдийн хувьд байцаагчид Г.Алтангэрэл, Хүн-Зөнд А.Очирбат, Галинад Г.Номуун, Цагдоржид Б.Золжаргал, харгалзагчид Р.Адьяабаатар, Борчулуунд Б.Золзаяа, Лэгцэгдоржид О.Итгэл, Содовт Ц.Төгсбилэгт, Үжийжаад Ц.Жаргалсайхан, Юндэнд Г.Ганбат, Нансалмаад Ц.Аззаяа, Хоролмаад Б.Одончимэг, Людмилад Д.Асардарь нар тоглож дүрүүдийг үнэмшилтэй амилуулсан нь Монголын драмын урлагт хүч түрэн орж ирж буй залуу авьяастнуудын нэгэн үе хэдийнэ өсөж торнисныг харууллаа. Жүжгийн зураачаар ажилласан М.Баярмагнайгийн хувьд гучаад оны үед өмсөж байсан хувцас хунарыг ч гаргууд судалсныг харуулсан уран бүтээл болжээ. Их зохиолчийн цаг үетэйгээ хийсэн сэтгэлийн их зөрчил эл жүжгийн гол өгүүлэмж болсныг дурдахгүй өнгөрвөл алдас болно.

Пагмадулам өөрийн язгууртан гарлаас болж хань нөхөр нь ахин дахин байцаагдаж хоригдох болсонд гутран хятад хороололд орогнож хар тамхинд орох болсон гунигт түүх ч энд багтаж. Нацагдорж харь үзэлтэн гэгдэж хяхагдаж хавчигдахын эрхэнд сэтгэл санаагаа засах гэж сархад хүртэн байх үед эр нөхөртөө хөөгдсөн Нина түүнтэй дотносон орчлонд ганц охиныг нь төрүүлсэн ч эрх мэдэлтнүүдийн явуулгаар нутаг буцсан нь их зохиолчид сэтгэлийн ямархан аймшигтай цохилт болсныг жүжигт өрөвдөм дүрслэн үзүүлжээ. Нацагдорж “Ананда Шри гэдэг чинь Аз жаргалын увдис гэсэн санскрит үг. Охин минь миний аз жаргалын увдис” хэмээн өөртөө өгүүлж, жүжгийн эхэнд Магад гарахуйн сэтгэл хэмээх өөрийнхөө дүртэй учирснаар жүжигт өгсөж буй нь цаанаа учиртай юм. Тэрээр магад гарахуйн сэтгэлээр аз жаргалын увдисыг хайсан эрэлчин байсан ч аж төрж байсан цаг үедээ үл тоогдон эмгэнэлтэйгээр орчлон сэлгэснийг “Жаргаагүй нар” түүхэн эмгэнэлт жүжигт харуулсан байна.

Жүжгийн төгсгөлд найрагчийн анхны хань Пагмадулам Нацагдоржийнхоо тэргүүнийг тэврэн “Гучин нэгхэн насандаа чи минь яагаад явчихваа” гэж гүнээ харуусан буйгаар өндөрлөнө. Гэвч, их найрагчийн амьдралын нар огтхонч жаргаагүй бөгөөд Монгол түмнийхээ сэтгэлд уран бүтээлээрээ улмаа тодрон гэрэлтэж үлдсэн билээ.