Элс, буттай говьдоо энхэл донхолтой замаар дэргүүлсээр зорьж очлоо.Замын турш хэн хүнгүй “...залуучууд бүгд ийш тийшээ шилжиж, ажил амьдралын мөр хөөсөн. Сум, орон нутаг эзгүйрэх нь ээ. Арга ч үгүй биз дээ…” гэлцэх. Үнэхээр сумын төвд 18-40 насны залуучууд алга. Цүнх үүрсэн сургуулийн хүүхдүүд, ахимаг насны эцэг эхчүүд нүдэндээ гүн бодлоо шингээж, нүүрэндээ уужуу аяны урт санаашрал агуулав уу гэлтэй. Энд тэнд хааяахан шороо бургисан гудамжаа ухаарал агуулсан танил дотно тэд амьдралын зураглал мэт аяндаа л удаан хараад л баймаар нам намс алхах…

Дуу шуутайнхан давхилдангаа нутаг нутгаа чимдэг залуучууд хаана байна? Аль нэг уул уурхай руу ямар нэг ажил хийхээр алсыг зорьжээ. Сумын төсвийг яахаа ч үл мэддэг захиргааныхан, заримдаа эзгүй эл хуль албан газрын байшин барилгууд, малчдын мах, арьс,шир ноос ноолуурын багахан мөнгөөр эргэлдэх дэлгүүр хоршоодтой сумын төвөөс агаар сэнгэнэж салхи илбэсэн,өвлийн сард намраараа налгар хөдөө рүү давхилаа.

Сумын төвийнхний аж байдал хөдөөгийн малчдынхаа эрс өөр. Аргалын утаа суунаглаж, хонь мал бэлчиж, уулс нутгууд налайн шаргалтаад амар амгалан гэгч цогцолно. Гэв үе үе цагаан хуй босож,шороо бургих ба хар хэрээ гуагчиж хаа нэгтээ хогийн гялгар уут хийсэх нь сэтгэлд нэг л уй амилуулна. Зарим өвөлжөө бууц хүн, мал ч үгүй харлаж ханхайх нь нэг л гунигтай.

Говийн малчид ихэнх нь усгүйн зовлонг эдэлж, өрвөгөр сөрвөгөр өвс бэлчээртэй газарт машин тэргээрээ ус зөөцгөөж, ам малын цасгүй газар бод боггүй юм үзээгүй борлон төлөг, ботго тором, унага даага,тугал бяруу нь уруул ам нь хатаж турь муутай. Элсний нүүдэл энгэр царамд мацаж, говь хээрийн бүс говь цөлөрхөг хөрстэй элэгдэл хорогдол ихтэй болжээ.

Явсаар айлын гадаа буувал гэрээс ахимаг насны эр нохой хорьж, асуусан, хүлээсэн,гайхсан нүдээр ажиглан харж, мэнд мэдсэнээ яриа хөөрөө бүлээсгээд ирэхээр маасайтал инээж, хоржоонтой үг, гашуун үнэнийг хүүрнэв.”Манайхан сургууль соёлдоо явцгааж ах хэдэн малаа хараад үлддэг юм…”Гэж цай цүй болж данх саваа түжигнүүлж суух намбалаг хүрэн царайдаа элдвийг тодруулсан гэрийн эзэн ийн ярилаа.

“Буурлын буян мал сүргээ хариулаад нутаг усандаа эзэн болоод амьдрах сайхан. Ядаж л эрүүл агаар, эрүүл хүнсээ хэрэглэж, зарим талаараа зах зээлийн шуурганд өртөхгүй амар амгалан байх. Гэхдээ мал маллаад мөрөөдөлдөө хүрдэг цаг үе биш юм шиг байна. Бидний үеийнхэн хувийн өмчтэй боллоо, мал ахуйгаа дураараа өсгөж, үржүүлж, өв соёлоо уламжлуулж, хайрлаж хамгаалж болохоор боллоо гэж 90 оноос хойш итгэсээр өдий хүрлээ л дээ. Юу нь болж өгдөггүй юм. Болохгүй д байна даа. Зарим нь мал маллаад урам алга гэж байна. Тэр зөв л дөө. Хоёр гурван удаагийн ган зудад өртөөд зүтгэж зүдэрч байж өсгөсөн хэдэн малаа хэдхэн өдрийн шуурганд эрс цөөрүүлчхээр арга ч үгүй.

Бас энэ төр засгийн байж байгаа царайг хэрэг алга. Малчид хэзээ ч бидний тэтгэврийн мөнгийг төрөөс төлөөтөх, биднийг халамжлаад өгөөдөх гээгүй. Малаас гаралтай түүхий эдийн үнэ ханш, мах сүүний ашиг шимийг төр нь зах зээлийнхээ бодлогоор боломжийн үнэ ханштай байлгахыг л хүсэж, хүлээсээр ирлээ. Тэр фейсбүүк энэ тэрээс харж байхад малчдыг их буруу харагдуулаад байгаа юм. Хөдөө уулын мухарт байгаа мань мэтэд малынхаа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийг тогтоох хэмжээний эдийн засаг зах зээлийн чадамж байхгүй

шүү дээ. Бэлэн мөнгөтэй ченжүүдийн хэлсэн үнээр авбал өгөөд авахгүй гэвэл арга нь барагдаад ийм л байдалтай байгаа юм. Бас нэг асуудал нь малчдын залгамж халаа. Гэрийнхээ бууриар тамгалж эх орноо хамгаалж байгаа хүмүүс гэж малчдыг бичсэнийг би нэг уншсан. Үнэхээр тийм. Бидний үеийнхэн л мал дээр хоцорлоо. Залуучууд боломж эрэлхийлээд суурин бараадлаа. Үнэндээ манай малчид их буруу юм хийцэн ч юм уу гэж боддог. Охидоо сургууль соёл бараадуулж хөвгүүдээ цэрэгт явуулж, жолоо төгсгөсөн болоод хөдөө гаргачихдаг. Гэтэл охид байхгүй газар залуучууд яаж тогтохов дээ. Яваад л өгнө. Ийм маягаар хөдөө эзгүйрч байгаа юм. Би сая хоёр тодорхой юм ярилаа шүү дээ. Нэгд зах зээл, эдийн засаг, соёл боловсролын орчин хөдөөд алга. Хоёрдугаарт нь тэр яригдаад байгаа гэр бүл төлөвлөлт ч гэх юм уу хүйсийн тэнцвэр ч билүү ямар ч байсан мал маллаад амьдарч байгаа 20, 30,40 тай залуу гэр бүл өдийг од шиг.

Төр засаг маань энүүхэн хоёр дээр л анхаараад өгвөл газар нутгийн аюулгүй байдлаа ч давхар хамгаалчихна даа гэж боддог юм ах нь…” Энэ бол Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын Жаргалант 4-р багийн малчин Х.Доржсүрэн гуайн яриа. Тэр хэнээс ч илүү төлөв төвшин яриа хөөрөөтэй асуудлыг гарц гаргалгааг илэрхийлж чаддаг ухаалаг нэгэн аж. 45+ насныхан л алс зэлүүд сум сууринд эзэн сууж, залуучууд хөдөлмөрлөх таатай орчин нөхцөл, боломж эрэлхийлж орон нутгаас хот суурин тэндээсээ харийн оронд ажиллаж амьдрахаар зорьдог ороо бусгаа цаг үе. Хөдөлмөр насныхны 45 хувь нь гадаадад ажиллах хүсэл сонирхолтой гэсэн судалгааны тоо баримт бий. 40 хөн жилийн дараа Монголын говь эзгүй цөл газар болоход гайхахааргүй болжээ.

Нийтлэлч: Д.ЭНХБАТ