СЭМҮТ-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн албаны мэргэжилтэн, АУ-ны докторант С.Мөнхтуяатай архинд донтох эмгэгийн талаар болон сар шинийн баяр болох гэж буйтай холбогдуулан зөв зохистой хэрэглээний талаар цөөн хором ярилцлаа.

-АРХИЙГ ХЭДИЙ ЧИНЭЭ ЭРТ АМСАНА ТӨВ МЭДРЭЛИЙН СИСТЕМИЙН ХОРЫГ ЭСЭРГҮҮЦЭХ ЧАНАР ТӨДИЙ ЧИНЭЭ СУЛ БОЛДОГ -

-Архинд донтох өвчний хамгийн бага шат буюу эхлэл юу вэ? Хүмүүс өдөр тутмын зохистой хэрэглээ гэж боддог түвшин нь архинд донтох эрсдэлд дагуулж байгаа юм биш биз?

-Архинд донтох эмгэг тодорхой үе шаттай байдаг. Үүний хамгийн эхний үе шат бол архийг хэтрүүлэн хэрэглэх явдал юм. Ер нь архинд донтох эмгэгт архийг хэтрүүлэн хэрэглэх, архийг хортойгоор хэрэглэх, аюултай хэрэглээ гэсэн шат дамжиж хүрдэг. Манай Монголын насанд хүрэгчдийн 51.2 хувь нь архийг хэтрүүлэн хэрэглэдэг. Нөгөөтэйгүүр, Монгол улсын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэхгүйгээс 21 нас хүрээгүй хүнд архи согтууруулах ундаагаар үйлчилж байна. Гэтэл хэт эрт архи согтууруулах ундааны зүйл амсах нь төв мэдрэлийн системийн хорыг эсэргүүцэх чанарыг сулруулдаг тул ганцхан сарын дотор ч гэсэн архинд донтох магадлалтай. Мөн өндөр настай, хөхүүл, жирэмсэн, архаг хууч өвчтэй хүмүүс архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэснээс болоод архинд донтох эмгэгт хүрэх нь элбэг байдаг. Тэд нэг хундага архинаас ч холуур явах ёстой. Мөн архийг амсаад зогсоож чадахгүй, дахин дахин уухыг “дотор хүн халуурах” гэж ярьдаг. Хүчлэгдсэн эмгэг дур хүсэл буюу хэзээ ч, ямар ч тохиолдолд зогсоож чадахгүй болдог. Энэ утгаараа хорьж, цоожлогдсон байсан ч үл хамааран архиа уух гэж өндрөөс үсэрч, гэр орноосоо гарах гэж яваад бэртэх гэмтэх байдлууд үүсдэг. Энэ сэтгэцийн хараат байдал үүсэхийг архинд донтох эмгэг гэдэг.

-Архинд донтох эмгэгийн шинж тэмдгүүдийг та дурьдахгүй юу?

-Архинд донтох эмгэг хүндрээд ирэхээрээ үгүйсгэх шинж тэмдэг илэрдэг. Өвчнөө үгүйсгэсэн 53 төрлийн үгүйсгэл гэж байдаг. Тухайлбал, анагаахын шинжлэх ухаанд үндэслэж үгүйсгэх. Архи элгэнд сайн, архинаас гэнэт гарвал элэг хатуурна гэх мэт. Зарим нь зайлшгүй шалтгаанаар уусан, цэргийн найзтайгаа уулзлаа, арван жил уулзаагүй найзтайгаа уулзсан юм чинь уухгүй яах вэ гэх мэтээр өөрийгөө зөвтгөж нотлох гэдэг. Зарим нь дайрч давшилдаг. Намайг архичин гэвэл бусад бүх хүмүүсийг ч архичин гэнэ гэх мэтээр өвчнөө үгүйсгэх шинж тэмдгээр илэрдэг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн хүний зан төрхөд өөрчлөлт орж, уур бухимдалтай болж, юмыг өөнтөгч хардаг болж байна. Мөн бие махбодын хараат байдал үүсдэг. Энэ нь нэг хоног уудаг байснаа үргэлжилсэн уулт гарах эсвэл уултаа зогсоосны дараа биед нь таагүй байдал үүсч хараат байдал бий болдог. Тухайлбал, толгой өвдөх, хоолонд дургүй болох цаашлаад уналт, таталт, сэтгэцийн өөрчлөлт, солиорол үүснэ. Архинд донтох эмгэг зөвхөн хувь хүний өвчин биш гэр бүл, нийгмийн өвчих байгаа юм. Архинд донтох эмгэгтэй хүнтэй хоёроос дээш жил амьдарсан гэр бүлийн гишүүдийг бүгдийг нь архинд донтох эмгэгийн давхар хамааралтай өвчин үүссэн байна гэж үздэг. Нэг архинд донтох эмгэгтэй хүний ойрын хүрээний 50 хүн, холын хүрээний 150 хүн дагаж өвддөг гэж үздэг.

Тухайлбал, өвлийн хүйтэнд донтох эмгэгтэй хүн осгох, хөлдөх тохиолдол гарвал тухайн гэр бүлийн гишүүн дагаж санаа зовдог, өнөө шөнө ямар хүйтэн байна аа, ах минь аав минь осгочихоогүй байгаа гэх мэтээр нойргүйдэж, стрессдэж, зүрх нь өвдөж, бухимдаж явааг нь давхар хамаарал гэж байгаа.

-Архинд зохистой хэрэглээ гэж байдаггүй байх. Гэхдээ долоо хоногт хэдэн удаа архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэвэл хэтэрсэн гэж үздэг вэ?

-Хэрэглэгч хүмүүс өөрийгөө сорьж, өөрийгөө ямар хэмжээнд байна гэдгээ мэдэж байх ёстой. Тэр сорил нь “аудит” гээд олон улсын эрүүл мэндийн байгууллагуудад ашиглагддаг архины хэрэглээг илрүүлэх тест юм. Ерөнхийдөө “стандарт уулт” гэж бий. Тодруулбал, хүний элэг архийг задалдаг хоёр төрлийн пермэнттэй. Энэ пермэнтийн ачаалал, даацад нийцүүлэх, түүнээс хэтрүүлэхгүй байхыг стандарт уулт гэж энгийнээр тайлбарлаж болно. Европын оронд хүний элэг нэг цагт 10 грамм архийг хоргүйжүүлэх чадалтай юм байна гэдэг судалгаа хийсэн байдаг. Монгол улс 2009 онд Монгол хүний элгийг Европынхоос 3.5 дахин бага архи хоргүйжүүлэх чадалтай гэх судалгаа хийсэн. Ингэхээр

-Архи 30грамм,

-Шар айраг 330 граммаар савлагаатайг ёроолыг гаргахгүй 280 миллитр,

-Ликёр 60мл,

-Вино 120 мл,

-Айраг 500мл,

-Нэрмэл 200мл гэх мэтээр тогтоочихсон байдаг.

Энэ бол хүний элгийг гэмтээхгүйгээр хэрэглэх хэрэглээ юмаа гэж үзэж болно. Эрчүүд долоо хоногт хоёр удаа, эмэгтэйчүүд долоо хоногт нэг удаа дээрх стандартаар уухыг зөвшөөрдөг. Үүнээс дээш уух л юм бол тухайн хүнд аюултай хэрэглээ буюу эрсдэл үүсэх том алхам болно.

-Үүнд айраг орох уу?

-Монголчууд айргийг согтууруулах ундаанд тооцдоггүй аюултай бодолтой. Ялангуяа намрын айраг 23 хувийн алкохолтой байдаг. Үүнийг 500мл-ээс хэтрэхгүй хэрэглэх ёстой байтал хүмүүс хэдэн хулаар нь уудаг. Зарим орон нутагт хоол ундаа идэхгүй, цайгаа ч чанаж уулгүй байнгын хэрэглээ болгож шууд уудаг, айрагны хамааралтай хүмүүс их бий. Үүнийг бидний дагаж мөрддөг олон улсын өвчний 10 дугаар ангилалд айрагны хамааралтай гэх биш архинд донтох эмгэгтэй гэж авч үздэг. Тиймээс хүмүүс жилдээ нэг удаа эрүүл мэндийн үзлэгт ордог шигээ архи согтууруулах ундааг хэрэглэх түвшин тань ямар байна вэ гэдгээ сорил хийлгэж мэдэж авах хэрэгтэй.

-ХОХИРОЛ АМССАН БОЛ АРХИАР ШАХСАН ХҮНЭЭР УЧИРСАН
ХОХИРЛЫГ ТӨЛҮҮЛЭХ ХУУЛЬ БИЙ-

-Тун удахгүй сар шинийн баяр болох гэж байна. Айлаар золгож явахад архи согтууруулах ундаагаар шахах, заншил уламжлал ярьж уулгах гэдэг байдал их ажиглагддаг. Ийм үед яах ёстой талаар зөвлөгөө өгнө үү?

-Одоо залуус, гэр бүлүүд архи согтууруулах ундааны хэрэглээгээ их тохируулдаг болчихож. Сүүлийн 2-3 жилийн сар шинийн баярын өдрүүдэд архи, согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэж хордлогод орон нас барах тохиолдол харьцангуй бага болсон. Ер нь Монгол улсын архи, согтууруулах ундаатай тэмцэх хуулинд хэн нэгнийг архиар шахсан тохиолдолд тухайн хүн биеэ авч явах чадваргүйд хүрч, ямар нэгэн байдлаар хохирол амссан бол тэр хохирлыг учруулсан буюу архиар шахсан хүнд гомдол гаргаж нөхөн төлүүлэх боломжтой заалт бий. Үүнийг иргэд төдийлөн мэддэггүй. Мөн насанд хүрээгүй хүнийг архи согтууруулах ундаагаар шахах, бэлэглэх, уух боломжийг нь олгож мөнгө төгрөг өгсөн, орчин нөхцлөөр нь хангаж өгсөн байх юм бол мөн л хариуцлага хүлээхээр зөрчлийн хуулинд заасан байгаа.

Архи бол идээний дээж биш юм. Эрт дээр үеэс архи биш сүү идээний дээж гэдгийг мэддэг байсан шүү дээ. Гэтэл ийм буруугаар түгсэн заншлыг дагаж залуус ижий аавдаа очихдоо архи барьж очдог байснаа болиод байна. Угаас хундага архины ёроолд үхэл бий гэдэг. Тийм архиар бие биенээ дайлж, бэлэглэхээ больчихоод байна. Үүнийхээ оронд Монголынхоо үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжээд сайхан бэлэг сэлт өгдөг болсныг хэлэх нь илүүц болов уу. Харин архинд донтох эмгэгтэй хүний хувьд согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэснээр өвчин нь сэдэрдэг болохоос амь насанд аюултай байдал үүсдэггүй. Тиймээс анх удаа хэрэглэж байгаа болон ер нь хэрэглэдэггүй хүмүүс анх удаа хэрэглэхдээ хэтрүүлэх юм бол хордлогонд орж цагаан сар тэмдэглэснээсээ илүү хэцүү зүйл болно.

-Архинд донтох эмгэг гэхээр хүмүүс анх сонсчихоод “за би юу гэж ийм болох вэ” гэж үгүйсгэх нь их. Гэтэл өмнө таны хэлсэн үгүйсгэх шинж тэмдэг зөвхөн архинд донтсон хүмүүст л илрэх үү?

-Архинд донтох эмгэг ерөөсөө зан үйл, зуршлын өвчин. Архи согтууруулах ундааны зүйл хүнд хэрэгцээтэй витамин, уураг, эрдэс давс байдаггүй, харин илчлэг ихтэй эслэг зүйл. Энэ нь хүний биед өөх хуримтлуулах процесс л юм. Тэр нь эцэстээ биеэс нүүрсхүчлийн хий, ус болж гарч байгаа юм. Тэгэхээр залуус үүнийг сайн бодох хэрэгтэй. Нөгөөтэйгүүр, яг юуг согтууруулах ундаа вэ гэдгийг сайн ойлгодоггүй, бүх л баяр ёслолыг тэмдэглэх ёстой мэтээр ойлгочихсон, спирт халууцуулдаг, сэргээдэг гэх мэт ам дамжсан буруу ярианаас шалтгаалж зохисгүй хэрэглээ үүсэх нь бий. Тухайлбал, шар айргийг согтууруулах ундаа гэж ойлгохоосоо илүүтэй нэг соёл гэж ойлгоод байна. Намар болохоор томоохон цэгүүдэд амталгаа нэрийдлээр шар айргаар үнэгүй дайлах ч тохиолдол байна. Иймэрхүү буруу ташаа ойлголт, зар сурталчилгаа нэрмээс болдог. Зурагтаар ч орой 10 цагаас хойш хатуулаг багатай согтууруулах ундааг хүний арааны шүлсийг гоожтол сурталчилж байна. Ийм байдлаар үйлдвэрлэгч улсуудын эрхшээлд ороод, рекламд хууртагдаад хэрэглэдэг. Гэтэл 21-ээс доош насны залуусын төв мэдрэлийн системийн хорууг эсэргүүцэх чадвар бүрэн гүйцэд хөгжөөгүй байдаг. Харин архи спиртийн зүйл хүний зан үйлийг төлөвшүүлэх хэсэгт илүү их очиж, дарангуйлагч үйлчилгээ үзүүлдэг. Түр зуур сэргээх үйлчилгээ үзүүлдэг боловч үндсэн үйлчилгээ нь дарангуйлах. Тийм ч учраас бүжгэнд орохын өмнө хүмүүс үүнийг хэрэглээд бүжгийн дунд болон дараа нь юу болсныг санадаггүй, тасрах гэж нэрлэдэг процесс явагддаг. Энэ чинь л төв мэдрэлийн системийг дарангуйлж ой тогтоолт, санамжийг нь алдагдуулаад байна гэсэн үг юм.

-Тэгвэл ялангуяа залуусын тархины хөгжилд илүү их нөлөөлөх нь ээ?

-Хэдий чинээ эрт амсана төдий чинээ хурдан хугацаанд архинд донтох эмгэгт өртдөг. Хэдий чинээ эрт амсана төдий чинээ төв мэдрэлийн систем хорыг эсэргүүцэх чанар сул болдог. Зарим залуус 19, 21 настай боловч архинд донтох эмгэгт өртчихсөн байх магадлал их өндөр байдаг. Энэ нь нэг талаас буруу зуршилтай холбоотой боловч нөгөө талаас хүмүүжилтэй холбоотой. Саяхан нэг өр өвдөм тохиолдол болсон. Аав нь архи ууж ирээд агсам тавиад л, гэр бүлийнхэндээ хүчирхийлэл үзүүлэхэд уйлаад “Ааваа битгий, болиоч” гээд л орилоод гуйдаг байсан 15,6 настай хүүхэд жилийн дараа гэхэд аавтайгаа хамт архи уудаг болчихсон байх жишээтэй. Ийм л эмгэнэлт байдалд ганцхан жилийн дотор л хүрч байна. Энэ залуухан хүүхэд юм, архинд донтох эмгэгт арай л хүрчихгүй байх гэж гэр бүлийнхэн нь бодоод газар авахуулаад өвчнийг нь хүндрүүлчихдэг. Хүмүүс хэзээ эмнэлэгт ирдэг гэхээр бүр хожимдсон хойно л ирдэг байх юм. Энэ нь хамгийн аюултай. Хавдрыг өвдөлт эхлээд, хоол орохоо болиод ирэхээр л эмчид ханддаг шиг архинд донтох эмгэг бүр илт мэдрэгдчихсэн байх үед л гэр бүлийнхэн нь тусламж авах гээд ирдэг. Нийгэмд, бид нарт, жаахан хүүхдэд хүртэл мэдрэгдээд байна гэдэг оройтчихсон л гэсэн үг.

Уг нь одоо залуу гэр бүл үр хүүхдийнхээ дэргэд ч архи уухгүй соёлтой, сайхан болсон байна. Уулаа ч зохистой газар хэрэглэдэг болчихсон байна шүү дээ. Үүнээс өмнө үр хүүхдийнхээ дэргэд архийг гэртээ авч ирж баяраа тэмдэглэж, шилэн шүүгээндээ хийж дээдэлдэг байсан нь буруу зуршлыг илүү үүсгэдэг байсан. Тэгэхээр залуус ганцхан сарын хугацаанд ч хамаагүй шар айргийг буруу хэрэглэх юм бол архинд донтох эмгэг, хамаарал үүсдэг гэдгийг байнга санаж явах хэрэгтэй.

-АРХИЙГ УУГААД ГЭРТЭЭ ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ҮЙЛДЭХ ЯМАР БАЙДГИЙГ ӨӨРТ НЬ МЭДРҮҮЛНЭ, ХАРУУЛНА ГЭДЭГ ХАМГИЙН БУРУУ-

-Архи уухаараа нээлттэй ярьдаг, сэтгэлээ нээж чаддаг гэдэг. Өнөөдөр нэг сайхан ууж сууж жаргал зовлонгоо ярилцъя гэх яриа элбэг тохиолддог. Энэ хэр зөв бэ?

-Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулин дээр архи согтууруулах ундааг сурталчилахгүй л гэдэг. Гэтэл сүүлийн үед залууст үзүүлж байгаа солонгос кинонууд дээр “сэтгэлээ тайвшруулахын тулд, стрессээ тайлахын тулд” гээд л ууж идэж байгаа хэсгүүд маш их болж, залуус тэрийг дуурайх болсон хандлага бий. Энэ нь л архи согтууруулах ундаа үйлдвэрлэж, оруулж ирж байгаа газруудын сурталчилгаа, тэдний олз болоод байгаа юм шүү дээ. Тэр сурталчилгааг үзсэн хэдэн мянган залуу араас нь архи уух вэ гэдгийг огт тооцдоггүй. Гэтэл харин ч стресстэй үед архи ууж ерөөсөө болохгүй. Тэр бухимдлаа тайлах тусдаа аргууд бий шүү дээ. Үүний нэг нь ажлаа зөв төлөвлөх. Аливаа ажлаа хойш тавиад л фэйсбүүкээ ухаад л суугаад байвал стресст өртөнө шүү дээ. Тэгчихээд за ажлынхаа стрессийг тайлж архи ууна гэвэл эргээд нэмээд стресс болно.

-Хүмүүсийн сэтгэлзүйн онцлог архинд донтоход нөлөө үзүүлдэг үү?

-Нэг талаараа нөлөөлдөг л дөө. Өөрөөр хэлбэл, сэтгэлзүй нь нээлттэй бус харилцаатай хүмүүс буюу цөөхөн тооны найздаа л үгээ хэлдэг, дотны гэсэн хүндээ ярьдаг хүмүүс архийг харилцааны хэрэглүүр болгож хэрэглэдэг. Гэтэл энэ харилцааны хэрэглүүр нь буруу. Монголчууд энэ байдлыг “дуугай хүний доодох нойтон”, “Энийг хөөрхөн төлөв даруу юмуу гэтэл архи их уудаг юм байна” гээд л ярьдаг шүү дээ. Тэгэхээр харилцааны хэрэглүүрээ архи согтууруулах ундаа болгож буруу хэрэглэснээс агсан согтуу тавиад, маргааш нь ичихдээ ахиж ууж явсаар архинд донтох эмгэгтэй болох тохиолдол их. Харилцаа хүн бүрт өөр бөгөөд нээлттэй харилцаатай болон нээлттэй бус харилцаатай хүмүүс байна. Нээлттэй бус харилцаатай хүмүүс өөрөө өөртэйгөө сайн ажиллаж, нөгөө хүндээ саналаа бичгээр илэрхийлж болно, хоосон сандалны арга буюу нөгөө хүнээ байна гэж бодоод хэлэх үгээ бэлдэх, бухимдлаа их гаргаж ярьдаг хүмүүс ганцаараа байхдаа авиа гаргаж амаа нээж ярьж амьсгалын дасгал, иог хийж стресс тайлах аргуудад суралцах хэрэгтэй.

-Гэтэл иог, бясалгалд явах завгүй хүмүүс бас бий шүү дээ?

-Стресстэй хүмүүс л ийм юманд явж амждаггүй юм. Бүжгийн дугуйлан албан байгууллага дээр нь байхад л явдаггүй. Ихэнх албан байгууллагууд алжаал тайлах өрөөнүүдтэй болсон байна. Тэрэнд явдаггүй тийм л хүмүүс стресстэй байдаг, стресстэй хүмүүс архи их уудаг. Архи бол хүний сэтгэлийг сэргээдэг зүйл биш, харин ч эсрэгээрээ дарангуйлагч. Хүний уураг тархинаас бие биедээ баярлалаа гэж хэлээд тэврэхэд ялгарч байдаг эндорфен, баяр баяслын энергийг ялгаруулж байдаг бодисуудыг этилийн спирт дарангуйлчихдаг. Тиймээс сөрөг мэдрэмжүүд болох айдас, ичгүүр, уур уцаар, уй гашуу зэргийг өдөөдөг бодисууд илүүтэй ялгарч харилцааны байдал буруугаар эргэж байгаа юм.

-Бидэнд цаг гарган мэдээлэл өгсөн танд баярлалаа. Сүүлийн асуултыг танд үлдээе.

-Залуус, гэр бүлүүд бие биедээ архи уухын муухайг мэдрүүлэхийн тулд, гэр бүлдээ хүчирхийлэл үзүүлэх ямар байдгийг өөрт нь амсуулна, мэдрүүлнэ гэж архи ууж байгаа нь хамгийн буруу зүйл. Бас нэг анхаарууштай зүйл нь архинд донтох эмгэгтэй хүн эмчлэгдэн гарч ирээд гэр бүлийнхэнтэйгээ сайхан амьдарч байгаа байдлыг өнгөц хараад үлгэр жишээ авах тохиолдлууд байдаг. Тэгж үлгэр дууриалал авдаг нас бол 10-12 нас юм. Тэд “Хөөх ийм аймар байдалд орчихсон байсан ах маань архинаас гараад амьдрал ахуй нь ийм сайхан болчихож, үр хүүхдээ хайрладаг, эхнэрээ хайрладаг болчихож. Тэгвэл би ч гэсэн энийг уугаад ийм гэр бүлийн таагүй харилцаанаас гарч болох юм байна” гэж ойлгодог. Тиймээс хүүхдүүд багаасаа л зөв бурууг таних ёстой. Архи согтууруулах ундаагүй баяр ёслолыг яаж тэмдэглэх вэ гэдгийг ангиараа, хамт олноороо зургийн уралдаан, зохион бичлэг, эссэ бичиж, шүлэг, яруу найргаар нээлттэй ярилцаж, суралцах хэрэгтэй. Үүнд сургуулийн нийгмийн ажилтан, сургуулийн эмч нар цаг гаргаж ажиллаасай. Уг нь бүр цэцэрлэгийн наснаас л ойлгуулах учиртай юм шүү дээ.

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ: Г.БАЗАРРАГЧАА