Казахстанд засаглалыг шилжүүлэх явц эхэллээ. Нурсултан Назарбаев төрийн тэргүүний үүргээ шилжүүлж байгаагаа мэдэгдсэн ч насан эцэслэх хүртлээ “елбасы” буюу улсынхаа анхны ерөнхийлөгч, өөрөөр хэлбэл үндэстнийхээ хөгжлийг тодорхойлох тэргүүн хэвээр үлдэж байгаа юм.

Өчигдөр буюу гуравдугаар сарын 19-нд тэрбээр ард түмэндээ хандан мэдэгдэл хийхдээ ерөнхийлөгчийн эрх мэдлээ дуусгавар болгохоор шийдсэн гэж онцолсныг бид мэдээлсэн. Өдгөө 78 настай Нурсултан Назарбаев гуравдугаар сарын 20-ны өдрөөс эхлэн төрийн тэргүүний албан тушаалаа өгөх хэдий ч Үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүн, эрх баригч “Нур Отан” намын тэргүүн, түүнчлэн Үндсэн хуулийн зөвлөлийн гишүүн хэвээр үлдэж байгаа юм. Энэ нь ард түмэнтэйгээ хамт үлдэх боломж олгож байгаа гэдгийг ч тэрбээр онцолсон бөгөөд хуулийн дагуу дээрх албан тушаалууд үндэстний тэргүүн-анхны ерөнхийлөгчид хадгалагдан үлдэж байгаа нь энэ.

Назарбаев ийм шийдвэр гаргах болсны шалтгаан

ЗХУ-ын үеэс л Казахстаныг удирдсан (1989 онд Казахсстаны Коммунист намын Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар сонгогдож байв) Назарбаев суудлаасаа бууж магадгүй талаар сүүлийн жилүүдэд шинжээчид болон ажиглагчид нэг бус удаа ярьж байлаа. Анхны ерөнхийлөгч буюу үндэстний тэргүүн (елбасы) –ий тухай хууль Казахстанд 2010 онд батлагдахад, хөрш Узбекистаны ерөнхийлөгч Ислам Каримов 2016 онд таалал төгсөхөд, 2018 онд Үндэсний аюулгүйн зөвлөлийн тухай хууль өөрчлөгдөхөд, мөн 2019 оны хоёрдугаар сард Назарбаев Үндсэн хуулийн цэцэд хандан ерөнхийлөгч огцрох журмыг тодорхой болгох тухай хүсэлт гаргах үеэр ийм яриа гарч байсан юм.

Харин Үндэсний аюулгүйн зөвлөл Үндсэн хуулинд ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хугацаанаас нь өмнө дуусгавар болгох үндэслэлийн бүрэн жагсаалт байхгүй, мөн төрийн тэргүүн “хөдөлмөрлөх, үйл ажиллагааны төрөл болон мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох эрхтэй” гэж тогтоож байв.

Ийнхүү сүүлийн жилүүдэд Назарбаевыг явах тухай олонтаа ам нээж байсан шинжээчид энэ удаад илүү ихээр байр сууриа илэрхийлцгээж байна. Тэдгээрээс заримыг багцалвал:

• “Энэ шийдвэрийг хүлээж байсан. Гэхдээ Назарбаев хэзээ ийм алхам хийх вэ гэдэг нь л сонин байлаа. Тэрбээр Наурызын баярын өмнө ийм алхам хийлээ” хэмээн Төв Ази судлаач Аркадий Дубнов мэдэгджээ.
• “Назарбаев улс төрийн маш өндөр боловсролтой, төлөвшилтэй хүн, тиймээс элитийн хүрээнд сөргөлдөөн үүсэх эрсдлийг багасгаж, засаглал шилжүүлэх явцыг өөрөө хянахын тулд тохиромжтой хугацаа гарган энэ явцыг эхлүүлэхээр шийдсэн” гэж Хамтын нөхөрлөлийн орнуудын хүрээлэнгийн Дундад Ази, Казахстаны хэлтсийн эрхлэгч Андрей Грозин үзэж байна. Түүний үзэж байгаагаар Назарбаев ийм шийдвэр гаргах болсонд олон хүчин зүйл нөлөөлсөн, тэдгээрийн дотроос эрүүл мэндийн байдал байж болох гэнэ. Гэхдээ түүний эрүүл мэндийн талаарх мэдээллийг олон нийтэд мэдээлдэггүй тул энэ талаар нийтийн дунд бараг яригдахгүй болов уу гэж шинжээч тэмдэглэжээ. “Узбекистанд болсон явдал Казахстаны хувьд том сургамж болсон. Төр барьж байгаа хүн өнөөгийн бодлого нь хэвээр үргэлжилж, найдвартай залгамжлагчтай байхыг хүсвэл өөрөө амьд ахуйдаа энэ явцыг эхлүүлж,өөрөө л удирдах ёстой гэдгийг Казахстан маш сайн ойлгосон ” хэмээн Дубнов онцоллоо. Энд дуулгахад, 2016 оны есдүгээр сард Узбекистаны Ерөнхийлөгч Ислам Каримов залгамжлагчаа нэрлэж ч амжилгүй нас барсан бөгөөд түүнийг бие барсны дараа улс төрийн хүрээлэлд ерөнхийлөгчийн суудлын төлөөх тэмцэл хэд хоног үргэлжилсний дүнд Шавкат Мирзиеев ерөнхийлөгч болсон юм.

Хэдийгээр Назарбаев огцорсон ч гэлээ Казахстан дахь хамгийн нөлөө бүхий улс төрч хэвээр байна гэдэг дээр дээрх хоёр шинжээч санал нэг байна. “Хөрш зэргэлдээ орнуудад нь засаглал солигдохыг Назарбаев олон жил харсан. Киргиз шиг засаглалыг хүчээр солих, эсвэл Узбекистаны Ерөнхийлөгч шиг суудлаасаа буухгүй байж байгаад нас барахыг хүсээгүй тул Назарбаев өөрөө явж, засаглалыг шилжүүлэх явцад хяналт тавих замыг сонгосон байх” хэмээн College of International Security Affairs-ын профессор Эрика Марат үзэж байна.

Мөн Казахстан дахь засаглалыг шилжүүлэх явц нь Хятадад Дэн Сяопиний ашигласан загвартай ижил байгааг олон шинжээч онцолсон юм. Тодруулбал, Дэн Сяопин эрх мэдлээ шилжүүлсэн ч улсынхаа бодлогод нөлөөлөх гол хөшүүргээ хэвээр хадгалан залгамжлагчдыг эцсийн байдлаар тодорхойлж байсныг шинжээчид цохон тэмдэглэжээ.

“Елбасы”-ийн бүрэн эрх юу вэ?

Анхны ерөнхийлөгч буюу үндэстний тэргүүний тухай хуулийн дагуу улс орны гадаад болон дотоод бодлогын үндсэн чиглэлүүдтэй холбоотой бүхий л санал санаачилгуудыг “елбасы”-тай зөвшилцөх ёстой.
Улс орны гадаад болон дотоод бодлого, бүтээн байгуулалттай холбоотой чухал асуудлаар гаргасан елбасыгийн санаачилгуудыг төрийн зохих байгууллагууд болон албан тушаалтнууд зайлшгүй авч үзэх ёстой юм байна.
Елбасыгийн хууль ёсны үйл ажиллагаанд саад учруулах, олон нийтийн өмнө гутаан доромжлох эсвэл түүний нэр хүндэд бусад хэлбэрээр халдахыг хуулиар хориглосон бөгөөд ийм үйлдэл гарвал хуулийн хариуцлага ноогдуулах заалттай гэнэ.

Назарбаевын залгамжлагч хэн бэ?

Гуравдугаар сарын 19-нд ард түмэндээ хандсан мэдэгдэлдээ Нурсултан Назарбаев залгамжлагчийнхаа нэрийг зарласан. Тэр бол сенатын дарга Касым-Жомарт Токаев юм. Үндсэн хуулийн дагуу ерөнхийлөгч бүрэн эрхээ дуусгавар болгохоос өмнө албан тушаалаасаа буувал төлөвлөгөөт сонгууль хүртэл сенатын дарга төрийн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэх ёстой юм байна.

Назарбаев Токаевыг

“үнэнч, хариуцлагатай” хүн, “Казахстаныг удирдуулахаар итгэл хүлээлгэж найдаж өгөх боломжтой” хүн хэмээн тодорхойлжээ. Мөн эх сурвалжуудын мэдээлснээр Токаев сүүлийн 15 жилийн туршид Назарбаевыг залгамжлах хүмүүсийн жагсаалтанд багтсаар байгаа, Назарбаевын итгэлт хүн нь гэнэ. Токаев олон улсын тавцанд Назарбаевын дараа зогсохоор алдартай нэгэн. Улс төрч хүн байхад шаардлагатай бүхий л шинжүүдийг өөртөө агуулсан гэх бөгөөд намтарт нь ч “хар толбо”, дуулиан шуугиан бага гэнэ.

1975 оноос дипломатын ажлаар гараагаа эхлэсэн Токаевыг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч, Женев дэх НҮБ-ын хэлтсийн ерөнхий захирал мөн зэвсэглэлгүй болох бага хурлын ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувийн төлөөлөгчөөр томилохоор шийдсэн талаараа НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга 2011 оны гуравдугаар сард мэддэгдэж байв. Ингээд Токаев зэвсэглэлгүй болох бага хурлын ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүргийг гүйцэтгэсэн бөгөөд Швейцарт НҮБ-ын ажилтнуудын аюулгүй байдлыг хариуцсан ахлах албан тушаалтны үүрэг гүйцэтгэж байв. 2013 онд Казахстаны Парламентын сенатын даргаар сонгогдсон. Тэрбээр казах, орос, англи, хятад хэл чөлөөтэй эзэмшсэн, франц хэл мэддэг юм байна. Мөн улс төрийн шинжлэх ухааны докторын зэрэгтэй. 2001 онд Оросын ГХЯ-ны Дипломат академийн Олон улсын тулгамдсан асуудлуудын хүрээлэнд докторын зэрэг хамгаалжээ.

Казахстаны Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль 2020 онд болно. Харин энэ сонгуулиар Назарбаевын залгамжлагч өрсөлдвөл ялалт байгуулах нь тодорхой, гэхдээ сонгуульд нэрээ дэвшүүлэх эсэх нь одоогоор тодорхойгүй гэж олон ажиглагч үзэж байна.