“Шударга иргэдийн нэгдсэн эвсэл” намын дэд дарга, “Капитал” банкны хохирогчдын эрхийг хамгаалсан хуульч Ц.Баттуяатай ярилцлаа. Мөн “Капитал” банкинд төрийн 31 байгууллагын 974 тэрбум төгрөг байршиж байсныг бид дэлгэрэнгүй хүргэж байна.

-Та“Капитал” банкны дампууралтай холбоотойгоор хохирогчдын талд нэлээд сайн ажиллаж, маш амжилттай ард нь гарсан. Ойрд юу хийгээд байна. Шударга иргэдийн нэгдсэн эвсэл намын дэд даргаар томилогдсон гэсэн мэдээлэл байсан?

-Нийт уншигчиддаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Миний бие Шударга Иргэдийн Нэгдсэн Эвсэл буюу ШИНЭ намын Хууль, Хүний эрх, Эмэгтэйчүүдийн асуудал хариуцсан Дэд даргаар өнгөрсөн онд томилогдоод ажиллаж байна. УИХ дахь ШИНЭ намын Зөвлөлөөр авч хэлэлцэгдсэн хэд, хэдэн хуулийн төслийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллалаа. Тухайлбал, УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуульд парламентад суудалгүй улс төрийн 23 хүчний саналыг нэгтгэж УИХ-ын гишүүн, ШИНЭнамын дарга Ж.Батзандан, УИХ-ын гишүүн Л.Болдод уламжилж саналыг оруулсан. Эдгээр саналаас хамгийн чухал гэсэннэг саналыг хоёр гишүүнийхээ дэмжлэгтэйгээр хуульчилж чадсан. Эвслийг хязгаарласан, боомилсон, нэг нам гарахад л тухайн эвсэл задарч унахаар хэврэг заалт байсныг олонхи нь эвслээс гарсан тохиолдолд эвсэл татан буугдах чухал заалтыг батлуулж чадсан. Энэ бол бидний хувьд том амжилт.

Дараа нь Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль дээр нэлээд идэвхитэй орж ажиллалаа. Ороннутгийн сонгуулиар ирцийн асуудал маш чухал байдаг. 50+1 гэсэн заалтыг мөн нэр бүхий УИХ-ын хоёр гишүүнээрээ дамжуулж оруулж батлуулж чадлаа.Бас нэг чухал хуулийн хэсгийн ажлыг ахалж байна. Өнөөдөр Монгол Улсад гамшгийн хэмжээнд хүрсэн нэг асуудал бол мөнгө угаах гэмт хэрэг. Саарал жагсаалтанд орчихсон явж байгаа шүү дээ, Монгол улс. ФАТФ гэдэг Олон улсын байгууллага нь хэд хэдэн байгууллагын бүрэлдэхүүнтэй нэлээд өндөр түвшинд ажилладаг байгууллага. ФАТФ-аас ирүүлсэн заавал биелүүлэх шинжтэй хугацаатай зургаан сануулгыг өнгөрсөн жил манай улсад ирүүлсэн. Удахгүй энэ оны тав, зургаадугаар сард тус сануулгын биелэлтийг байгууллагын нэгдсэн хурлаар авч хэлэлцэнэ. Тус хурлаар манай улсыг саарлаас гаргах эсэхийг шийднэ. Хэрэв энэ удаа бид гэрийн даалгавраа хангалттай түвшинд биелүүлэхгүй бол “Хар жагсаалт”-нд орно.

-Албаны хүмүүс бол нааштай зүйл ярьсаар байгаа шүү дээ?

-Монгол Улс хар жагсаалтанд орвол эдийн засаг, санхүүгийн хориг арга хэмжээнүүдийг алхам тутамдаа амсах болно. Мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тухай хуулийн төсөлд саналуудаа гаргаад явж байна. Өнөөдөр Монгол Улсад мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй яагаад тэмцэж чаддаггүй юм бэ гэвэл энэ төрлийн гэмт хэрэгт олон нийтийн хяналтын тогтолцоо буюу иргэдийн оролцоо хуулиараа олгогдоогүй. Энэ төрлийн гэмт хэргийн мэдээлэл Монголбанкны дэргэдэх Санхүүгийн мэдээллийн алба гэж ганцхан байгууллагад очдог. Энэ байгууллагад мэдээлэл өгөх эрхийг зөвхөн арилжааны банкууд болон төрийн байгууллагууд эдэлдэг. Гэтэл ФАТФ-ын зүгээс хяналт шалгалтын тогтолцоогоо улам илүү сайжруулахыг шаардаж байна. Монголбанкны ерөнхийлөгч манай Санхүүгийн мэдээллийн албанд мөнгө угаахтай холбоотой нэг ч мэдээлэл ирээгүй гэж байдаг. Гэтэл санхүүгийн байгууллагуудын нүд, чих харааг дан ганц Монголбанкны ерөнхийлөгч атгаж байна.Дан ганц арилжааны банкууд, төрийн байгууллагууд мөнгө угааж байгаа тухайг мэдээлэх үү гэвэл үгүй.

Манай улс “Саарал жагсаалт”-нд орох болсон гол шалтгаан бол арилжааны банкуудын өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлсэн эх үүсвэрээ шалгуулахаас татгалзсанд байгаа юм. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар нь саяхан өгсөн ярилцлагандаа, эдгээр банкууд нь Монголын Ипотекийн Корпорацийн хөрөнгийг ашиглан эх үүсвэрээ нэмэгдүүлсэн нь үнэн гээд хэлчихлээ. Гэтэл нэг талдаа банкууд дампуурч байхад нөгөө талдаа яагаад өөр банкуудын хөрөнгө нэмэгдээд байгаа юм бэ. Үүнийг шалгах хэрэгтэй. Харамсалтай нь манайд хянан шалгах тогтолцоо сул байна. Үүнийг л ФАТФ сануулаад байна. 2008-2018 оныхооронд буюу бүхэл бүтэн 10 жилийн хугацаанд шүүхээс мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй холбоотой ердөө таван гэмт хэргийг шийдвэрлэж, 12 хүнд ял оногдуулсан байдаг.

-Чамлалтай тоо байна...

-Гэтэл эдгээр гэмт хэргүүд өнөөдөр Монгол Улсад нүдний өмнө илт цэцэглэн хөгжиж байна. УЕП-оос УИХ-ын гишүүнийг яллагдагчаар татаад оруулаад ирэхэд нийлж байгаад л хамгаалаад аваад үлдчихдэг улсад яаж энэ гэмт хэрэгтэйгээ тэмцэж чадах билээ. Тэгтэл ФАТФ-аас энэ төрлийн гэмт хэрэгтэйгээ тэмцэх тогтолцоогоо сайжруул, ногдуулах ялыг нь нэмэгдүүл гээд шаардаад байгаа. Яг энэ тогтолцоог сайжруулж, гэмт хэргийн ялын бодлогыг нь нэмэгдүүлэх гээд чуулганаар хэлэлцүүлэх гээд оруулаад ирэхээр хүлээж авахгүй байна. Саяхан татвар төлөхөөс зайлхийх гэмт хэрэгт ногдуулах ялын хэмжээг хүндрүүлэх хуулийн төслөө УИХ-ын гишүүд хэлэлцэхээс татгалзсан байх жишээтэй. Ингээд харахад Монгол Улсыг муухай харагдуулж байгаа нь хуулийн дээд байгууллагад асуудал байна. Тэндээс л асуудлыг шийдэж өгөхгүй байна. Олон улсын байгууллагын шаардлагыг ч биелүүлэхгүй байна. Маш өргөн хүрээтэй энэ асуудлыг өнөөдөр МонголынУИХ шийдэж чадахгүй байна. Тэдэнд “Саарал”-аас гарах хүсэл зориг ч алга. Энэ байдлыг үндэслэн ФАТФ манай улсыг хамтран ажиллах хүсэл эрмэлзэлгүй байна гэж хараад байна. Сангийн сайд нь зургаан сануулгаас гурвыг нь л манай улс биелүүлсэн, үлдсэн гурвыг нь гурван сарын дотор биелүүлнэ гэж байна. Гэтэл биелүүлэх үүрэг хүлээсэн парламент нь удахгүй завсарлага авна. Араас нь сонгуулийн ажилдаа хамаг анхаарлаа хандуулна. Ингээд харахад манай улсын хувь заяа маш хариуцлагагүй хүмүүсийн гарт байна.

-Сангуудыг хоосолдог гэснээс Тэтгэврийн сан хоосорсон гэх юм. Тэтгэврийн санг хоослох эрх төрд байхгүй. Маш муу менежер гэдгээ харуулж байна. Одоо улс орноо хар жагсаалтанд оруулчихаад эдийн засгийн хориг тавиулах дээрээ тулчихаад юу хийж суудаг юм бол?

-2000 оноос хойш Тэтгэвэрийн санг хоослох ажлыг санаатайгаар үйлдсэн гэж судлаачид дүгнэж байгаа. Монгол Улс саарал жагсаалтанд орсон анхны тохиолдол биш. Манайх өмнө нь” Хар жагсаалт”-нд орж байсан. Үүнийг би он сартай нь нарийн дэлгэрэнгүй хэлье л дээ.

ФАТФ-аас Монгол Улсын Мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоог хянахаар болж, үүний дагуу 2007 оны долоодугаар сард Монгол Улсын мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоог бүс нутаг хариуцсан Ази номхон далайн орнуудын мөнгө угаахтай тэмцэх бүлгээс шалгаж үнэлэн “Харилцан үнэлгээний тайлан” гаргасанбайдаг юм.

Манай Улс дээрх Харилцан үнэлгээгээр ФАТФ-ын зөвлөмжийн 16-д нь “Хэрэгжилт байхгүй”, хоёрт нь “Хагас хэрэгжилттэй” гэсэн үнэлгээ авч байсан байна. Уг үнэлгээнүүдээр Монгол Улсыг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх үйл ажиллагааг хангалтгүй хэрэгжүүлж байгаа улс орон гэж үзэнхоёр үе шаттай нарийвчилсан хяналт шалгалтад оруулах болсон байна.

Монгол Улсыг 2010 оны зургаадугаар сараас анхан шатны хяналтанд оруулж, 2011 оны хоёрдугаар сарын 25-нд болсон ФАТФ-ын чуулга уулзалтаар хоёр дахь шатны хяналтаар оруулах асуудлыг шийдвэрлэсэн. Хоёр дахь шатны хяналтыг 2011 оны дөрөвдүгэээр сард хийсэн бөгөөд Ази-Номхон далайн бүсийн мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэх бүлгээс манай улсыг бүх зөвлөмжийг бүрэн гүйцэд хэрэгжүүлж амжаагүй бөгөөд стратегийн томоохон дутагдлууд байгааг онцолсон байдаг. Мөн мөнгө угаах гэмт хэргээр хөрөнгө хураасан, битүүмжилсэн, улс орнуудад харилцан туслалцаа үзүүлсэн тохиолдол байхгүй, мөнгө угаах хэргээр эрүүгийн нэг ч хэрэг илрүүлж шалгаагүй, ял авсан нэг ч тохиолдол байхгүй зэрэг дутагдлуудыг дурдаж манай улсын энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх тогтолцоо дутагдалтай байгааг илэрхийлж байна гэж үзэж байснаас гадна манай улс хар тамхи, хүний наймаа, авлига, хээл хахууль гэх мэт хууль бус орлого олдог гэмт хэргийн тоо, хэмжээгээр бусад орнуудтай харьцуулахад өндөр эрсдэлтэй орнуудын тоонд багтаж байна гэж ФАТФ үзэж “ өндөр эрсдэлтэй болон хамтран ажилладаггүй улс” гэсэн ангилал буюу “ хар жагсаалтад” оруулж дэлхий нийтэд зарласан.

Иймд 2014 оны нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Эрүүгийн хууль, ЭБШХ-ийн холбогдох зохицуулалтыг ФАТФ-ын зөвлөмжид нийцүүлснээр манай улсыг дээрх дутагдлаа залруулсан гэж үнэлэн 2014 оны зургаасард “Хар сар жагсаалт”-аас гаргасан байжээ.Тэгээд хоёр жилийн дараа буюу 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 4-ний өдрийн байдлаар Монгол улсын мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоонд Харилцан үнэлгээг дахин хийж, Монгол улсад 2018 оны аравдугаар сар хүртэлх 15 сарын хугацаанд нэн тэргүүнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаарх зөвлөмж өгч тухай бүрт тайлагнахыг үүрэг болгосон байна.

Гэтэл 2019 оны аравдугаар сарын 18-ны өдрийн ФАТФ-ын хурлаар Монгол Улсыг мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх стратегийн дутагдалтай улсын жагсаалтанд дахин оруулснаа зарлаж, энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх тогтолцоогоо сайжруулах талаар хугацаатай үүрэг даалгавар өгсөн. Хар жагсаалтанд орлоо, гарлаа, дахиад саарал жагсаалтанд оруулсан. Дахиад орох магадлалтай болчихлоо.

Иймд уг жагсаалтаас Монгол Улсыг гаргах талаар холбогдох арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх ажлыг уялдуулан зохицуулж, удирдлага, зохион байгуулалтаар хангаж ажиллах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг Монгол Улсын Ерөнхий сайдын 2019 оны арванхоёрдугаар сарын 11-ний өдрийн 172 дугаар захирамжаар байгуулж, энэхүү Ажлын хэсгээс боловсруулсан "Мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх стратегийн дутагдалтай улсын жагсаалтаас Монгол улсыг гаргах ажлын төлөвлөгөө”-нд холбогдох хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхээр заажээ. Манайхан чинь гоё төлөвлөгөө гаргах, захирамж тушаал гаргах дээрээ үнэхээр туршлагатай. Харамсалтай нь түүнийгээ хэрэгжүүлэх улс төрийн хүсэл зориг үнэхээр алга байна.

Мөнгө угаахтай тэмцэх бүсийн байгууллагуудын зүгээс үнэлгээ хийж, хангалтгүй үнэлгээ авсан улс орныг Санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх Олон улсын байгууллагын зүгээс “Саарал”, “Хар” жагсаалтад оруулан бусад улс орнуудыг жагсаалтад орсон улстай санхүүгийн харилцаанд орохдоо өндөр сонор, сэрэмжтэй байж, учирч болох эрсдлээс өөрсдийгөө хамгаалахыг уриалдаг тул санхүү, эдийн засгийн гадаад харилцаанд ихээхэн сөрөг үр дагавартай болчихоод байна шүү дээ.

Манайх шиг хөгжиж байгаа улсад аль аль талдаа эрвийх дэрвийхээрээ оролцож энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэрэгтэй. Хэрэв мэдээллэх эрхийг олон нийт, иргэдийн оролцоотой болгоод хуулиндаа тусгаад өгчихвөл төрийн эрх бүхий байгууллагууд илүү хариуцлагатай болж, иргэдээс авсан мэдээллийн дагуу шалгах, иргэд эргээд шаардах зэрэг эргэх хариуцлагын холбоо үүснэ. Иймд иргэдийн мэдээллэх эрхийг нэмж тусгах хэрэгтэй. Учир нь, гэмт хэрэгтнүүд хууль бусаар олсон хөрөнгө мөнгөнийхөө гарал үүслийг нь нуун далдалж, хууль ёсны орлого мэт харагдуулах зорилготойгоор хөрөнгө оруулалт, хандив тусламж, хүүтэй зээл, бусдын нэр дээр обьект, хөдлөх болон үл хөдлөх эд хөрөнгө худалдан авах, асрамжийн болон буяны байгууллага, сан, компани, банк байгуулах, тэдгээрийг даатгуулах, хөрөнгө, мөнгө угаахтай тэмцэх хяналтын механизм бүрдүүлээгүй, хяналт сул улс орнууд луу оффшор бүсийн улсууд руу шилжүүлж тараах байдлаар ул мөрийг нь бүдгэрүүлдэг. Тэр болгонд дан ганц төрийн байгууллагуудын хяналт хангалтгүй, харин энэ эрхийг иргэдэд өгчихвөл иргэд энэ талын мэдээллийг гаргаж ирж чадах юм.

Өнөөдөр Монголд бүх юм эсрэгээрээ. Мэдээлж байгаа сэтгүүлчээ, мэдээлж байгаа иргэнээ барьж авч цагдаад өгч байна, зөрчлийн хуулиар торгоно, баривчилна, айлгана. Нөгөө талд хэн суугаад айлгаад сүрдүүлээд байна, өөрсдөө магадгүй энэ гэмт хэргийн жинхэнэ оролцогчид байх магадлалтай. Санхүүгийн мэдээллийн албанд очиж байгаа мэдээлэл Улсын ерөнхий прокурор, АТГ, УБЕГ гээд гол гол байгууллагуудад давхар очдог болж, тал талаас нь хяналттай байж гэмээнэ бид мөнгө угаах гэмт хэрэгтэй тэмцэж чадна. ФАТФ-аас өгсөн сануулгад, үнэт металл, үнэт чулууны, эсхүл тэдгээрээр хийсэн эдлэлийн арилжаа эрхлэгчийн болон үл хөдлөх эд хөрөнгө зуучлалын байгууллагын үйл ажиллагаа эрхлэх этгээдэд хяналт тавих талаар зөвлөсөн. Манайд энэ талын нарийвчилсан зохицуулалт байхгүй, энэ талаарх хууль эрх зүйн орчин бүрдээгүй байгаа нь мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэхэд стратегийн дутагдалтай улс гэх үнэлгээг олон улсаас авах нөхцлийг бүрдүүлж байна. Гэтэл хуулийн төслийг харахад энэ талын нэмэлт өөрчлөлт алга байна. Ядаж л Үл хөдлөх зуучлалаа Нотариатаас гадна ямар байгууллага хянах, үнэт металлыг мөн ямар байгууллага хянах талаар тодорхой болгох шаардлагатай байна. Хуулиндаа ядаж л АТГ-ыг нэмж оруулах хэрэгтэй. Учир нь Санхүүгийн зохицуулах хороо гэхэд хоршооны тайланд хяналт тавьж чадахгүй байгаа газар хувь хүний хөрөнгө нэмэгдэж байгаа дээр хяналт тавьж чадахгүй.

Энэ хуулийн төсөл дээр хуульчид бид асар их ач холбогдол өгөөд байхад гишүүд огт дуугарахгүй, сонгууль руугаа харсан явцуу байдалтай л байна өнөөдөр.

-Таны“Капитал” банктай хийсэн маргаан ямар шатандаа явж байна вэ. 20 саяас доош мөнгө авах хүмүүс даатгалаараа мөнгөө авч хохиролгүй болсон. 20 саяас дээш авлагатай нөхөд шүүх цагдаа гээд явж байгаа гэсэн?

-Миний хувьд хохирогчдын хуулийн зөвлөхөөр явж, холбогдох хуулийн байгууллага гишүүдтэй уулзсан. Яваагүй газар байхгүй. Өргөн барих, шаардах, нэхэх, жагсаал цуглаан зохион байгуулах, өлсгөлөн зарлах хуулийн гаргалгаа гарцыг зөв олж харах гээд маш их ажилтай байлаа. Бидэнд УИХ-ын гишүүд, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга гээд хандаагүй байгууллага гэж үлдээгүй. Бидний шаардлагыг УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан хүлээж авсан. Гишүүний ажлын алба маш шуурхай, санаачилгатай ажилласны үр дүнд Монголбанкны эрх бүхий албан тушаалтнуудыг дуудаж Нийтийн сонсгол хийсэн. Үүний үр дүнд “Капитал” банкны 1200 хохирогч хохирлоо маш богино хугацаанд нөхөн төлүүлсэн. Хэрэв ингэж шуурхай, оновчтой хөөцөлдөөгүй бол нөгөө “Анод”, нөгөө ХЗХ-дын араас орох эрсдэлтэй байсан. Гэтэл нөгөө талаас энэ мөнгийг хаанаас барагдуулсан бэ гэдэг асуудал урган гарна. Энэ асуудлыг эргээд сөхөж харахад нөгөө талдаа төрийн маш олон байгууллага цаанаа хохирчихсон хэвээрээ байна. Одоогийн байдлаар 31 төрийн байгууллага хэдэн тэрбумаар нь Капитал банкинд мөнгөө байршуулаад авч чадаагүй байна. Энэ 31 байгууллага яагаад Капитал банкинд мөнгө байршуулах болов, ямар ашиг сонирхлын зөрчил байна гэдэг асуудлыг судлуулахаарУИХ-ын дарга Г.Занданшатар оны өмнө Ажлын хэсэг байгуулж, УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлангаар ахлуулсан.Өнөөдөр нийгмийн даатгалын сангийн 104 тэрбум, ЭМД-ын сангийн 146 тэрбум, Эрдэнэт үйлдвэр, МУИС, АШУИС гээд дараах жагсаалтад бүгд дэлгэрэнгүй байгаа.