УИХ-ын гишүүн Э.Батшугартай ярилцлаа.

- Банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулвал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой -

-Манай улсын нөлөө бүхий таван банкны IPO гаргах хугацааг хойшлуулах асуудлыг УИХ хэлэлцэж байна. Та энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө би IPO болон хөрөнгийн биржийг маш их дэмждэг гэдгээ хэлмээр байна. Ерөнхийдөө манайх капитал маркет болон хөрөнгийн биржээ хөгжүүлж, хөгжих нь зүйтэй. Банкууд IPO гаргах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Банкууд IPO гаргах асуудлыг хойшлуулсан гэж үзэхээс илүүтэй хугацааг нь сунгасан гэж ойлгох нь зүйтэй. IPO гаргахад бэлэн байгаа банкуудыг зах зээлд IPO гаргахыг хориглоогүй. Гол асуудал нь юу байсан гэхээр хоёр банк IPO гаргах зөвшөөрлөө авчихсан байсан. Үлдсэн гурван банк нь үүнд бэлэн бус байна. Өнгөрсөн онд баталсан Банкны тухай хуульд банкууд 2022 оны зургадугаар сарын 30-ны өдөрт багтан олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжсэн байхаар зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл, үлдсэн гурван банк хуулийн хугацаанд буюу сар хагасын хугацаанд IPO гаргах бэлтгэл байдлаа бүрэн хангана гэдэг маш хэцүү асуудал.Миний хувьд Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр хэд хэдэн IPO гаргаж байсан учраас асуудлыг нь мэднэ. IPO гаргах процесс ерөнхийдөө 3-5 жил хүртэлх хугацаанд үргэлжилдэг. Тиймээс яг одоо банкны IPO гаргахад бэлэн байдлаа бүрэн хангаагүй, яаруу сандруу бэлдсэн IPO-г банкууд гаргах эрсдэл бодитой байна. Өөрөөр хэлбэл, яарч сандраад бүрэн сайн болгоогүй хоолоо хүнд өгч байгаагаас ялгаагүй зүйл шүү дээ. IPO гаргахад бэлэн болоогүй байж хуулийн хугацаандаа багтахын тулд банкны IPO-г хүчээр гаргачихвал түүнийг нь худалдаж авсан хөрөнгө оруулагчид дараа нь эрсдэл хүлээнэ.

Цаашид ямар нөхцөл байдал үүсэхийг бид мэдэхгүй шүү дээ. Бид хамгийн түрүүнд хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Учир нь хөрөнгө оруулагчдынхаа итгэл үнэмшлийг төрүүлж байж хөрөнгийн биржээ улам хөгжүүлж, илүү динамик болгох асуудал яригдана.

-Тэгэхээр та банкууд IPO гаргах нь зөв боловч одоо цаг нь биш гэж хэлэх гээд байна уу?

-Яг тийм. Цар тахлын нөхцөл байдал болоод геополитикийн асуудал хүнд байгаа учраас дэлхий нийтээрээ IPO гаргах асуудлыг хойшлуулж байна. Энэ оны эхний улирлын байдлаар дэлхий даяар шинээр IPO гаргах нь 10 дахин багассан. Хоёр л компани 500 сая ам.доллараас дээш IPO гаргасан байна. Мөн он гарснаас хойш манай хөрөнгийн биржийн үнэлгээ 20 хувиар буурсан. Өөрөөр хэлбэл, одоогоор дэлхийн улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн байдал хэрхэн өөрчлөгдөхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Өнөөдрийн төсөөллөөрөө IPO гаргалаа гэхэд ирээдүйгээ хэрхэн таамаглах нь тодорхой бус байна. Тийм учраас хөрөнгийн бирж дээр ирээдүйн эдийн засагтай холбоотой томоохон савлагаа үүсч магадгүй гэж харж байна. Яг үүнтэй ижил нөхцөл байдал Монгол Улсад үүсчихээд байна. Наад зах нь хил хэзээ нээгдэх нь тодорхойгүй л байна шүү дээ. Хил богино хугацаанд нээгдчихвэл бидэнд бүх талаараа ашигтай. Түүнийг дагаад Хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа ч идэвхжинэ. Харин байдал энэ хэвээрээ байвал хөрөнгийн зах зээл болоод эдийн засгийн нөхцөл байдал улам дордоно.

-Тэгвэл хуулийн хугацаанд банкууд IPO гаргахаар бол үнэлгээ нь хэр бодитой байгаа бол?

-Дараагийн асуудал бол яах аргагүй үнэлгээтэй холбоотой. Учир нь Ковидын хууль батлагдсантай холбоотойгоор банкууд иргэдийн хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах дансанд хүү тооцож олгохоо больсон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр өмнө нь хугацаагүй хадгаламж болоод харилцах данстай нийт иргэдэд хүү тооцож олгодог байх нь банкуудын зардлыг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл одоо хүү тооцож олгохоо больчихоор банкуудын цэвэр ашгийн хэмжээ хамаагүй өндөр дүнтэй харагдаад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан хүүгийн зардал багасчихсан. Тэгэхээр Ковидын хууль хэрэгжих хугацаа дуусгавар болмогц банкуудын хүүгийн зардал эргээд нэмэгдэж, цэвэр ашиг нь багасна. Үүнээс дүгнэхэд, ямар эрсдэл бий болох вэ гэхээр банкууд өнөөдөр IPO гаргахад хувьцааг нь өндөр үнээр хувьцаа эзэмшигчид авч, ирэх жилийн цэвэр ашиг нь өнөөдрийнхөөс болон өнгөрсөн жилийнхээс хамаагүй багассан байх болно. Өөрөөр хэлбэл, банкуудын хувьцааны үнэ унах асуудал яригдана. Энэ мэтчилэн олон нөхцөл байдлаас үүдэн миний хувьд банкны IPO гаргах асуудлыг цаг хугацааны хувьд хойшлуулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа юм. Үнэхээр өөрийн банкны IPO гаргах асуудлын бэлтгэл байдлыг бүрэн хангасан гэж үзэж байгаа банкууд гаргах бололцоотой шүү дээ. Түүнийг нь хойшлуулаагүй.

-Хэрэв банкууд IPO гаргавал хичнээн төгрөгийн хувьцаа арилжаалагдах талаар гарсан тооцоо байдаг юм болов уу?

-Банкууд IPO гаргавал ойролцоогоор 500-600 тэрбум төгрөгийн IPO арилжаалагдах тооцоо гаргасан байсан. Энэхүү мөнгө хаанаас гарах вэ гэвэл банкуудын хадгаламжаас л гаргана.Иргэдийн гудсан доор ийм их хэмжээний мөнгө байхгүй. Хэрэв дээрх мөнгө банкууддаа байршаад эдийн засгийн эргэлтэд орж байвал ажлын байр нэмэгдэх, иргэд, ААН-үүдийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ЖДҮ-ийг хөгжүүлээд банкиндаа байх уу, эсвэл IPO авахад зарцуулж тэндээ 500-600 тэрбум төгрөгийг гацаах уу гэсэн хоёр сонголт л байна. Өнөөдрийн нөхцөл байдлын тухайд эдийн засгийн эргэлтэд орж, макро эдийн засгаа дэмжиж, ажлын байрыг нэмэгдүүлсэн нь илүү ашигтай байж магадгүй. Эдийн засагт мөнгөний хурдны коэффициент хэмээх ойлголт бий. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр эдийн засагт үр өгөөжтэй нэг төгрөг гаргавал тэр нь эргээд гурван төгрөг болж өсдөг. Энэ ойлголтоор дээр дурдсан банкны IPO-д оруулах 500-600 тэрбум төгрөгийг зээл хэлбэрээр зарцуулбал эдийн засагт 1.5-1.8 их наядын өгөөж өгөх бүрэн бололцоотой.

-Дэлхийд банкууд IPO гаргахдаа ямар ямар шалгуур нөхцөлийг хангасны үндсэн дээр гаргадаг юм бол?

-Дэлхийд ганцхан банкны IPO гэж тусдаа авч үзэхгүйгээр бүхэл төрлийн IPO гаргахдаа ижилхэн шалгуур хангасан байх ёстой гэж би үздэг. Тэртэй тэргүй банкууд дээр Монголбанкнаас хатуу хяналт тавьдаг. Үүн дээр нэмээд олон нийтийн оролцоо сайжирвал улам л сайн. Ер нь банк байна уу, уул уурхайн компани байх уу гэдэг нь сонин биш. Хамгийн гол нь хувьцаа худалдан авч байгаа хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах ёстой. Капитал маркет болох хөрөнгийн биржээ дэмжих ёстой.

-Та Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Манай улсын банкны тогтолцоо хэр ил тод вэ. Банкаар дамжуулж мөнгө угаах, ямар нэгэн хууль бус үйлдэл хийх магадлал бий юү?

-Банкаар дамжуулж мөнгө угаана гэдэг өнөөдрийн тухайд маш хэцүү асуудал. Учир нь манайх ФАТФ-ын зөвлөмжийг дагаж, мөрдөж байгаа. Хоёрдугаарт, банкууд сүүлийн 10 гаруй жил Базел-II стандартыг мөрдөж байгаа. Уг стандартыг дэлхийн арилжааны банкууд 2008, 2009 оноос нэвтрүүлж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед үүссэн санхүүгийн эрсдэлээс сэргийлсэн стандарт.

-Тэгвэл Хөгжлийн банк уг стандартыг мөрдөж байсан юм болов уу?

-Харамсалтай нь Хөгжлийн банк уг стандартыг баримталж байгаагүй гэдэг нь өнөөдрийн нөхцөл байдлаас тодорхой харагдаж байна. Арилжааны банкууд харьцангуй ил тод болсон. Ямар ч банкны цахим хуудас руу ороод жилийн тайлан, улирлын тайлан, хувьцаа эзэмшигчдийн мэдээлэл зэрэг бүх мэдээлэл ил тод бий. Монголбанкнаас хяналт маш сайн тавьж банкуудаа шахдаг. Би ч Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байхдаа ч арилжааны банкуудад хяналт шалгалтуудыг эрчимтэй хийж улирлын, жилийн тайлангаа цаг тухайд нь ил тод байршуулж, ТУЗ-дөө хөндлөнгийн ТУЗ-ийн гишүүн томил гэх мэтчилэн байнга л шахдаг байсан.

-Гэхдээ л Монголбанкны удирдлагууд өнөөдрийг хүртэл иргэдийн итгэлийг хүлээх хэмжээнд ажиллахгүй л байна шүү дээ. Тэгэхээр Монголбанк банкуудад тавих ёстой хяналтаа хангалттай тавьдаг гэж та үзэж байна уу. Тэгвэл яагаад шил шилээ дараад банкууд гэнэт дампуурлаа зарлаад байдаг юм бол?

-Монголбанкны дүрэм журамд хангалттай олон зүйлийг зааж, тусгасан байдаг. Харин юу дутагдаад байна гэвэл хэрэгжилт дутагдаад байгааг үгүйсгэхгүй. Ялангуяа та бидний мэдэж байгаачлан өнөөдөр яригдаж байгаа Хөгжлийн банк өмнө нь яригдаж байсан Хадгаламж, Капитал банкууд дампуурлаа зарлаад байна гэхээр эрх зүйн асуудалтай холбоотой. Банкнаас зээл аваад түүнийгээ зориулалтын бусаар иргэд, ААН-үүд ашигладаг үйлдлийг би нэг ёсны санхүүгийн луйвар гэж үздэг. Та банкнаас зээл авах хүсэлтээ өгөхдөө зээлээ юунд зарцуулахаа нарийн тайлбарладаг. Банк таны хэлж ярьсан дээр дүгнэлт гаргаад зээл олгож байхад зээлээ зориулалтын дагуу ашиглачихдаг.

-Тэгвэл эргээд зээлийн зориулалтын дагуу ашиглаж байгаа эсэхийг хянах ёстой юм биш үү?

-Ингэж хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж зээл авчихаад дараа нь авсан мөнгөө өөр зүйлд зарцуулна гэдэг байж боломгүй асуудал. Энэ үзэгдлийг АНУ-д эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцдог. Банкууд хяналт тавих ёстой. Тавьж ч байгаа байх. Гэхдээ зарим нэг нь эхний нэг, хоёр удаадаа тэднийг аргалах аргаа мэдээд байна. Монголбанкны тухайд А банкнаас Б банк руу орсон зээлээс цааш хяналт тавих боломжгүй. Ганцхан прокурорын зөвшөөрөлтэйгөөр мөрдөн байцаагч хяналт тавих бололцоо бий.

-Сүүлийн үед нэр бүхий банкуудын балансыг харахад хэдийнэ дампуурлаа зарлах хэмжээнд хүрчихээд байхад Монголбанк дампуурсныг нь зарлахгүй байгаа гэх мэдээлэл бий. Ийм боломж бий юү?

-Ийм боломж тодорхой хугацаанд бий. Зохистой харьцаа нь алдагдсан байхад хэсэг хугацаанд доголдлыг арилгаж, сайжруулахын тулд юмуу, эсвэл хөлдөөсөн орчинд байлгах бололцоо нь байгаа. Гэхдээ урт хугацаанд явахгүй л дээ.

-Хэдхэн жилийн өмнө хөрөнгийн зах зээлийн талаар иргэдийн ойлголт муу хэзээ ашиглагдаж, үр өгөөжөө өгөх нь тодорхойгүй цэнхэр, ягаан тасалбараар хязгаарлагддаг байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн биржийн талаарх ойлголт, хэрэглээ нэмэгдсэнийг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл манайд хөрөнгө оруулагчдийг хамгаалах хууль эрх зүйн орчин хэр бүрэлдсэн байна вэ?

-Хууль эрх зүйн орчин ерөнхийдөө гайгүй сайн боловч дүрэм,журмууд нь бүрэн гүйцэд биш байна уу даа гэж харж байгаа. Тухайлбал, дэлхийн бүхий л биржүүд ямар тогтолцоотой байдаг вэ гэхээр компаниуд өөрийнхөө нийт хувьцааны 20 хувийг хөрөнгийн бирж дээр чөлөөтэй арилжаалдаг. Гэтэл манайд 20 хувь нь бүү хэл хоёр хувийн хувьцаагаа ч арилжаалдаггүй хувьцаат компаниуд байна. Энэ нь юуг харуулж байна гэхээр олон нийтийн хяналт байхгүй байгааг илтгэж байна. Хоёрдугаарт, юу хэрэгжихгүй байна гэхээр сайн засаглал. Гуравдугаарт, бага хэмжээгээр хувьцаа эзэмшигчдийг их хэмжээний хувьцаа эзэмшигчидтэй тэгш эрхтэйгээр дэмжих ёстой. Гэтэл манайд бүх хувьцаа эзэмшигчдээ жигд дэмжих асуудал хууль эрх зүйн хувьд асуудалтай байна. Гэхдээ манай улсад хөрөнгийн бирж үүсээд 30 гаруй жил болох энэ хугацаанд тодорхой хэмжээний амжилт олсон уу гэвэл олсон.Тухайлбал, Лондонгийн хөрөнгийн бирж үүсээд 100 гаруй жил болж байгаа учраас шууд тэдэнтэй хөгжлийг нь харьцуулах боломжгүй. Сүүлийн үед манай улсын хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа идэвхтэй байгаа нь сонирхолтой асуудал. Иргэд сүүлийн үед мөнгөө банкинд байршуулахгүй хөрөнгийн биржээр дамжуулж хөрөнгө оруулалт хийх нь илүү өгөөжтэй гэдгийг олоод харчихсан байна. Учир нь сүүлийн хоёр жил манай улсын мөнгөний бодлогын хүү маш доогуур байсан. Түүнийг дагаад хадгаламжийн хүү буурсан. Тиймээс бага хүүний ашиг хүртсэнээс хөрөнгийн бирж дээр мөнгөө эргэлдүүлж өндөр ашиг хүртэх сонирхолтой байна. Энэ завшааныг ашиглаад хэлэхэд, компани өөртөө хөрөнгө татмаар байгаа. Тэгвэл хөрөнгө татахын тулд банкнаас, бонд гаргах, хувьцаа зараад хөрөнгө оруулалт босгож болно, аль эсвэл хөрөнгийн бирж дээр очоод өөрийн компаниа үнэлүүлээд нийт хувьцааныхаа 20 орчим хувийг хувьцаа эзэмшигчдэд зарж хөрөнгө оруулалт татах боломжтой. Босгосон хөрөнгөөрөө дахин компанидаа хөрөнгө оруулж хувьцааныхаа нэгж үнийг өсгөдөг. Гэтэл манай хөрөнгийн бирж дээр юу дутагдаж байна гэхээр дөнгөж бойжиж буй старт ап компаниудад хөрөнгө оруулалт татах зах зээлийн маркет байдаг. Энэ тогтолцоо хэрхэн ажилладаг вэ гэхээр иргэн Э.Батшугарт бизнесийн маш гоё санаа байгаад түүнд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Банкинд хандахаар түүнд барьцаа хөрөнгө байхгүй, хөрөнгийн бирж дээр гарах зардал байхгүй учраас бизнес санаагаа хөрөнгө оруулагчдад үнэлүүлээд санаагаа бодит болгох боломж бүрдэх юм. Ингээд бага багаар ашиг орлогоо нэмэгдүүлсээр дэлхийд алдартай компани болох ч боломжтой. Үүний тод жишээ бол Фэйсбүүкийг үүсгэн байгуулагч Марк Цукерберг юм. Нэг талаараа хөрөнгө оруулагчдад эрсдэлтэй мэт боловч маш их өгөөжтэй хөрөнгө оруулалт хийх бололцоог нь нээж өгдөг. Ийм тогтолцоо манай хөрөнгийн биржид яах аргагүй хэрэгтэй гэдэг нь харагдаж байна. Яагаад энэ тогтолцоог бий болгох цаг нь ирсэн гэж үзэж байна гэхээр өнгөрсөн жил ямар олон хүн койнд хөрөнгө оруулсан билээ дээ.

-Иргэд койнд их хэмжээний хөрөнгө оруулсан үзэгдэл нь өөрсдөө хөдөлмөрлөхгүйгээр богино хугацаанд үр ашиг хүртэх сонирхолтой холбоотой гэж үү?

-Иргэд хөрөнгийн бирж рүү биш, койнд яагаад их хэмжээгээр хөрөнгө оруулсан гэхээр ямар ч хүн гар утасны аппликэйшн ашиглаад оролцох боломжтой байсантай холбоотой. Гэтэл хөрөнгийн биржээр дамжуулж хувьцаа худалдаж авахын тулд заавал албан ёсны брокер деллерийн компанид хандахаас авахуулаад бөөн бичиг цаас бүрдүүлэх шаардлага үүсдэг. Харин саяхнаас Тоон гарын үсгийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор явдал чирэгдэл нь харьцангуй багассан байх. Тухайн үед бол заавал нотариатаар батлуулсан байхыг шаарддаг гэх мэт олон хүндрэл байсан. Тэгвэл дээр дурдсан бизнес санаанд хөрөнгө оруулж, түүнээсээ ашиг хүртдэг хөрөнгийн биржийн бас нэг тогтолцоог нэвтрүүлснээр илүү олон иргэд оролцох боломж бүрдэх байх.

-Койн ч бай, хувьцаа ч бай сэтгэл хөдлөлөөр хандсанаас олон мянган иргэд эдийн засгаараа хохирч үлдэх эрсдэл байна. Тухайлбал, койнд хөрөнгө оруулаад хохирсон иргэд олон байна. Тэгвэл юунд хөрөнгө оруулах талаараа ул суурьтай судлах, үүсч болох эрсдэлийг бүрэн тооцоолох мэдлэг, боловсрол дутмаг байна уу?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Аливаа хөрөнгө оруулалтыг хийхдээ өөртөө тодорхой хэмжээний цензур тавих ёстой. Өөрийнхөө мэдлэгийн түвшинг тодорхойлж мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч уу, сонирхогч уу гэдгээ бодох ёстой. Хоёрдугаарт, тодорхой хэмжээний санхүүгийн мэдлэг хөрөнгө оруулагч бүрт байх ёстой. Мөн хувьцаагаа худалдан борлуулж байгаа компанийн бүх тайлангаа цаг хугацаандаа ил тод байлгах ёстой. Энгийн үгээр хүн өөрийн хүүхдээ нэвт шувт мэддэг шиг тухайн хөрөнгөө оруулж, хувьцааг нь худалдаж авах гэж байгаа компаниа нэвт шувт судалсан байх ёстой. Үүний үр дүнд итгэл үнэмшилтэйгээр хөрөнгөө оруулна. Түүнээс биш сэтгэл хөдлөлөөрөө харанхуйгаар хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдэг бол сугалаа худалдаж авч байгаагаас ялгаагүй үйлдэл болно.

ӨДРИЙН СОНИН: ПҮРЭВСҮРЭНГИЙН БАТЗАЯА