Монголчууд түүхэн цаг хугацааныхаа хамгийн эгзэгтэй үед ирлээ. Цаг үе, нийгэм, шашин, соёлын нөлөөгөөр уугуул монголчууд унаган төрх, уламжлалаасаа нэлээд холдсон ч нүүдэлчдийн ахуй дэлхийн хамгийн хүчирхэг дархлааг дотроо агуулдаг бололтой. 13-р зуунд Хубилай хаан нийслэлээ Хятадад төвлөрүүлэн тэнд төрийн бодлогоо зангидаж, цөөхөн монголчууд будаан дотор орхисон хэдэн шагай шиг ялгаран амьдарч байсан. Өчнөөн жил өөр олон үндэстнийг өөртөө уусгадаг шороон түмэн Хятадад уусаагүй үлдсэн монголчуудыг тэднээс ахуй соёлоороо эрс өөр учраас ийнхүү өдгөө хүртэл зэрэгцэн туурга тусгаар оршиж байгааг түүхчид гэрчилдэг.

Харин бусдын гарт 300 жил дарлагдсан монголчууд арай гэж тусгаар тогтнолоо гурван хувьсгалаар баталгаажуулж өрхөө нөхөн өнгөлж шинээр татаж, эрх чөлөөгөө тунхагласан 1990-д оноос хойш ардчилал нэгэнтээ эрийн цээнд хүрчээ. Анх ардчиллынханы чиг шугам үндэсний уламжлал, үнэт зүйл, ухамсар сэтгэлгээний сэргэн мандал дээр төвлөрч байсан ч хожим их гүрнүүдийн нөлөөгөөр арай өөрөөр замнаснаа өнөөдөр биш ч маргааш ойлгоцгоох болно.

Санаатай санамсаргүй хорон бодлогоос ангид байж чадах асар өргөн боломж нь бидний бахархал, уламжлал, түүх, соёл билээ. Гэвч ядуурлын нөлөөгөөр бахархалаа гутааж түүгээрээ хоолших хүн сүрэг болчихсон мэт юм болгоныг хар муу санаагаар тайлбарлах гэж зүтгэдэг мунхаг хэсэг бий болов уу. Түүх гэдэг өөрийн зарчимтай тул түүнд таарах үнэт зүйл бахархалдаа үнэнч, учир шалтгаануудыг эрэн хайдаг байх нь зүй.