Э.Авирмэд: Монгол орны хамгийн урт Цагаан дэлийн агуй устаж үгүй болох гэж байна

Д.Тулга / Технологи

-ЖОНШ ОЛБОРЛОДОГ КОМПАНИУД ОЛОН УДАА ДЭЛБЭЛЭЛТ ХИЙСНИЙ
УЛМААС АГУЙН ХАНА ЦУУРСАН, НУРСАН-

Монгол орны хамгийн урт агуйгаар тогтоогдсон ч өнөөдрийг хүртэл бүрэн гүйцэд судлагдаагүй Цагаан дэлийн агуй Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутагт бий. Уул уурхайн хар мөрийн цаана мартагдах дөхсөн тус агуй ямар гайхалтай нууцыг агуулж байгааг олж мэдэлгүй, байгалийн өвөрмөц тогтоцтой энэ газраа зөв ашиглан хамгаалж чадалгүй өнгөрсөн тоон дээр ярих цаг тун ойрхон ирсэн иржээ. Бид энэ талаар Шинжлэх ухааны академийн Газарзүй геоэкологийн хүрээлэн Физик газарзүйн салбарын эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан агуй судлаач доктор Э.Авирмэдтэй ярилцлаа.

-Цагаан дэлийн агуйг монголчууд хэдэн оноос судалж эхэлсэн бэ. Монгол орны хамгийн урт агуй гадаад, дотоодын жуулчдын анхаарлыг ихээхэн татдаг. Байгалийн сайхан тогтцынх нь талаар эхлээд ярихгүй юу?

-1968 онд хайлуур жонш авч байсан 27 дугаар сувагт дэлбэрэлт хийх үед доргилтоор агуйн ам нээгдсэн гэж үздэг. Энэ агуйн ам нээгдэхэд ус, мөс элбэгтэй. Мөн янз бүрийн амьтны ястай. Тухайн үед нохой шиг толгойтой амьтны яс байна гээд Шинжлэх ухааны академид “Энэ амьтныг судалж үзээч ээ” хэмээн хүсэлт тавьж хамгийн анх ард олонд мэдэгдсэн юм билээ. Үүнээс хойш 1985 оны үед Шинжлэх ухааны академийн Газарзүй цэвдэг судлалын хүрээлэн гэж байхад Цагаан дэлийн агуйд очиж судалгаа хийж Монголын хамгийн урт агуй юм байна гэдгийг тогтоосон. Үүнээс хойш хэд хэдэн удаа агуйн экспедиц судалж нийт урт нь 1.2 км гэдгийг тогтоогоод байгаа. Хоёр том заалтай, хоёр амтай, хоорондоо холбоотой. Энэ агуй дотор тал их гоёмсог, дотроо нууртай, хайлуур жоншны цэцэгт талстууд ихтэй. Зарим газрынх нь хана тэр чигтээ өнгө өнгийн хайлуур жоншноос тогтсон байдаг. Үүнээс гадна мөсөн тахимтай, хосгүй үзэсгэлэнтэй агуй л даа. Монголд дахин давтагдаж, олон нээгдээд байхааргүй агуй. Аялал жуулчлалын их чухал объект. Яагаад гэвэл тал нутагт байрладаг хэзээ ч очоод үзэх боломжтой. Засаж тохижуулбал гадаадын жуулчдын урсгалыг нэмэгдүүлж болно.

-Агуйн эргэн тойронд хичнээн компани жонш олборлож байгаа вэ?

-Агуйн эргэн тойронд есөн лиценз өгсөн байна. Цагаан дэлийн агуй нэг хэсэг Хятадын “Эжумэн” компанийн хайгуулын талбайд орчихсон байсан. Англиас “Оxford”-ийн их сургуулиас агуй судлаачид ирээд хамт очиход хятадын нутаг болчихсон. Тухайн үед бид “Эжумэн” компанийн хашаанд нь гуйж хоноод маргааш нь Цагаан дэлийн агуй руу орж байлаа. Сүүлд нь энэ компанийн захирал агуйн дэргэд хүн дайрч алаад татан буугдсан. Одоо агуйн амыг тойруулаад орон нутгийн хамгаалалтад авсан ч улсын тусгай хамгаалалтад авч чадаагүй байна. УИХ-ын гишүүд н.Ганбаатар, н.Батсуурь, Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газар, улс, аймаг, сумын мэргэжлийн хяналтынхан газар дээр нь асуудлыг нь шийдэх гэж очиж байсан. Энэ асуудалтай холбоотой нэлээд олон хурал болсон ч шийдэж чадаагүй. Цагаан дэлийн агуйтай холбоотой асуудал сүүлийн 3-4 жил нам жим боллоо.

awirmed

-ХЯТАД КОМПАНИ АГУЙН ДОТОР ТАЛЫН ТАЛС БҮРДЭЛ, ХАЙЛУУР ЖОНШНЫ
ДАВХАРГАТАЙ ХАНЫГ НУРААГААД МАШИНААР ЗӨӨСӨН-

-Та хамгийн сүүлд хэзээ Цагаан дэлийн агуй руу очсон бэ. Тэнд нөхцөл байдал ямархуу байна?

-Өнгөрсөн намар очоод ирлээ. Агуйн эргэн тойронд жонш олборлодог компаниуд олон удаа дэлбэлэлт хийсний улмаас агуйн хана цуурсан, нурсан байдалтай байна. Өнөөдөр Цагаан дэлийн агуй устаж алга болох дээрээ тулаад байна. Яагаад гэхээр БНХАУ-ын эзэмшлийн “Эжумэн” компани агуйн доторх талст бүрдэл, хайлуур жоншны давхаргатай ханыг бүгдийг нь нураагаад дөрвөн “Howo” автомашинаар ачсан гэж нутгийн иргэд ярьдаг. Мөн агуй доторх нуур руу нь том шланк оруулан усаар нь хайлуур жоншоо угааж байсан. Тухайн компани татан буугдсанаас хойш нуурын усыг ашиглаагүй байна. Одоо агуйн дотор тал нэлээд эвдэрч гэмтсэн байдалтай байгаа. Амьтны яс ихэнх нь байхгүй болсон байна лээ.

-Жонш олборлож буй компаниуд агуйгаас хэдэн метрийн зайнд үйл ажиллагаагаа явуулж байна?

-Хамгийн ойрхон нь 200-300 метрийн зайд үйл ажиллагаагаа явуулж тэсэлгээ хийж байна. Зарим нь агуйн хажууд шинээр газар авсан байна лээ. Эсвэл хуучин авсан газраа шинээр ашиглах гэж байгаа юм уу. Суваг далан татаад талбайгаа хашсан харагдсан. Хамгийн сүүлд дайраад өнгөрсөн учраас нарийн мэдээлэлгүй байна.

-Агуй дотор байсан эртний амьтны ясыг монгол эрдэмтэд судалсан уу?

-Судлаагүй ээ, манай улс агуйгаа судлах, агуйгаа аялал жуулчлалд ашиглах тал дээр нэлээд хойрго ханддаг. Агуй судалгааг улсаас санхүүжүүлж, мөнгө төгрөг гаргаж байсан удаа байхгүй. Аймаг, БОАЖЯ, ерөнхий сайд ивээл дор талын агуйг судлах, тохижуулах, байгалийн унаган төрхөөр нь авч үлдэх ажил сүүлийн үед нэлээд хийгдэж байгаа.

-Монгол орны хэмжээнд таны судалж тогтоосноор хичээн агуй байна. Агуйн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нөөц бололцоо бий юу?

-Миний очиж үзэж судалсан 336 агуй байна. Гарал үүсэл тогтцынхоо хувьд гайхамшигтай, дэлхийд гайхуулахаар агуйнууд Монгол оронд бий. Хөвсгөл аймагт Хуйтын агуй, Цагаан чулуутын агуй гээд маш олон агуйнууд байна. Монгол орны хувьд агуйн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нөөц боломж байгаа. Гадаад жуулчид ирье гэж их олон удаа санал тавьдаг ч авч чаддаггүй. Яагаад гэвэл тэдний аюулгүй байдлыг хангаж чадахгүй байна. Одоогоор манай улсад тохижуулж, жуулчдын аюулгүй байдлыг хангасан, хүнд үзүүлэхээр агуй алга байна. Монгол орны агуйг гадаад, дотоодын жуулчид, агуй судлаачид их сонирхдог. Манайх жилдээ гадаадын хоёр л экспедицийг авдаг. Өнгөрсөн жил таван орны хамтарсан экспедиц Монгол Алтай нуруунд ажилласан. Талын агуйг энэ жил их сайхан тохижуулсан. Гадна талд нь нарны эрчим хүчээр ажилладаг гэрэл тавьж, орох гарах гарцыг нь зассан. Мөн үерийн уснаас хамгаалсан далан хийсэн. Зун Алтан овооны тахилга болоход 10 мянган машин 40 мянга гаруй хүн Талын агуйг үзэхээр ирж байсан. Энгийн үед ажил хийж байхад 7, 8 сард өдөртөө 60-70 машин 300 гаруй хүн үзэхээр ирдэг. Монгол Улс агуйн аялал жуулчлал хөгжүүлэх бүрэн боломжтой байгаа биз.

awirmed-ДОТООДЫН ЖУУЛЧИД АГУЙ ҮЗЭХЭЭР ИРЭХДЭЭ ХАДАГ, ТАВГИЙН ИДЭЭ АВЧРАХ ШААРДЛАГАГҮЙ-

-Цагаан дэлийн агуйн ойр орчимд хэдэн оноос эхлэн жоншны хайгуул, олборлолт хийж эхэлсэн юм бэ?

-1968 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл ашиглаж байна. Их баян газар учраас цаашид ч гэсэн ахин ашиглахаар байна. Тиймээс энэ асуудлыг шийдэхэд нэлээд хүндрэлтэй нөхцөл үүсээд байгаа.

-Сүүлийн жилүүдэд манай улсын дотоодын аялал жуулчлал хурдацтай хөгжиж байгаа. Гэвч үүнийг дагаад олон сөрөг үр дагавар ажиглагдах болсон. Агуй үзэхээр очиж буй дотоодын жуулчид маань хадаг, мөнгө их авч очдог гэж сонсож байсан?

-Манай монголчууд овоон дээр гарахдаа юутай очдог билээ. Яг түүн шигээ л хадаг, мөнгө, чихэр, тавгийн идээтэй агуй дээр ирцгээдэг. Агуй дотор хаа сайгүй хадаг, чихэр боов, мөнгөн дэвсгэртийг овоолчихсон байдаг. Аймгийн байгаль орчны газраас хүмүүс ирж цэвэрлэдэг. Ингэхгүй бол идээ будаа нь илжирч муудаад исгэлэн үнэр үнэртээд, мөнгө төгрөг нь хүний хөлд гишгэгдээд хэцүү байдаг. Тиймээс дотоодын жуулчид маань хадаг, идээ будаа гэлгүй байгалийн сайхан тогтцыг зүгээр ирээд үзэхэд л болох юм ш дээ.

-Өнгөрсөн жилийн өдийд сарьсан багваахайны үүр 50 сая төгрөгийн үнэд хүрсэн гээд орон нутгийн малчид нутгийнхаа агуйг нэлээд сүйтгэсэн гэж сонссон?

-Хүмүүс мэддэг агуй руугаа их очсон байна лээ. Өнгөрсөн хавар Өвөрхангай аймгийн Богд сум руу очиход тэнд байдаг хэдэн том агуйнуудыг сарьсан багваахайны үүр хайж ухсан байна лээ. Хөвсгөл аймагт олон групп гарч агуйнуудаар явж нэлээд онгичсон байна. Би 30-аад жил агуйгаар явж байна. Энэ хугацаанд сарьсан багваахайны үүр гэж үзээгүй.

М.АМАРЖАРГАЛ

Гэрэл зургийг Г.ТҮШИГ


Сэтгэгдэл

ZAP [thishouldnotexistandhopefullyitwillnot] 2019-12-12 14:32:29

ZAP [\WEB-INF\web.xml] 2019-12-12 14:32:28

ZAP [/WEB-INF/web.xml] 2019-12-12 14:32:25

ZAP [WEB-INF\web.xml] 2019-12-12 14:32:24

ZAP [WEB-INF/web.xml] 2019-12-12 14:32:20

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../] 2019-12-12 14:32:20

ZAP [c:\] 2019-12-12 14:32:18

ZAP [/] 2019-12-12 14:32:17

ZAP [c:/] 2019-12-12 14:32:16

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd] 2019-12-12 14:32:16

ZAP [/etc/passwd] 2019-12-12 14:32:16

ZAP [..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini] 2019-12-12 14:32:14

ZAP [c:\Windows\system.ini] 2019-12-12 14:32:13

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini] 2019-12-12 14:32:11

ZAP [c:/Windows/system.ini] 2019-12-12 14:32:08

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:32:05

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:32:04

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:32:03

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:32:00

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:59

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:56

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:56

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:53

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:52

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:51

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:50

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:48

ZAP [thishouldnotexistandhopefullyitwillnot] 2019-12-12 14:31:47

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:45

ZAP [\WEB-INF\web.xml] 2019-12-12 14:31:43

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:43

ZAP [/WEB-INF/web.xml] 2019-12-12 14:31:43

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:43

ZAP [WEB-INF\web.xml] 2019-12-12 14:31:43

ZAP [WEB-INF/web.xml] 2019-12-12 14:31:42

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../] 2019-12-12 14:31:40

ZAP [c:\] 2019-12-12 14:31:40

ZAP [/] 2019-12-12 14:31:38

ZAP [c:/] 2019-12-12 14:31:37

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd] 2019-12-12 14:31:37

ZAP [/etc/passwd] 2019-12-12 14:31:35

ZAP [..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini] 2019-12-12 14:31:35

ZAP [c:\Windows\system.ini] 2019-12-12 14:31:34

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:33

thishouldnotexistandhopefullyitwillnot

ZAP [../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini] 2019-12-12 14:31:32

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:31

\WEB-INF\web.xml

ZAP [c:/Windows/system.ini] 2019-12-12 14:31:31

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:30

/WEB-INF/web.xml

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:29

WEB-INF\web.xml

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:26

WEB-INF/web.xml

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:24

../../../../../../../../../../../../../../../../

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:24

c:\

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:23

/

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:22

c:/

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:21

../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:21

/etc/passwd

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:19

..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:16

c:\Windows\system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:14

../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:11

c:/Windows/system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:11

thishouldnotexistandhopefullyitwillnot

thishouldnotexistandhopefullyitwillnot [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:10

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:10

\WEB-INF\web.xml

\WEB-INF\web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:06

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:06

/WEB-INF/web.xml

/WEB-INF/web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:05

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:04

WEB-INF\web.xml

WEB-INF\web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:03

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:02

WEB-INF/web.xml

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:01

../../../../../../../../../../../../../../../../

WEB-INF/web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:01

../../../../../../../../../../../../../../../../ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:00

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:31:00

c:\

c:\ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:59

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:58

/

/ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:58

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:57

c:/

c:/ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:57

../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:56

/etc/passwd [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:55

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:53

../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd

..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:53

c:\Windows\system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:51

../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:48

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:48

/etc/passwd

c:/Windows/system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:48

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:47

..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:46

c:\Windows\system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:44

../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:42

c:/Windows/system.ini

thishouldnotexistandhopefullyitwillnot [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:41

\WEB-INF\web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:38

/WEB-INF/web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:34

WEB-INF\web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:28

WEB-INF/web.xml [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:24

../../../../../../../../../../../../../../../../ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:22

c:\ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:21

/ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:21

c:/ [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:19

../../../../../../../../../../../../../../../../etc/passwd [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:18

/etc/passwd [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:17

..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\..\Windows\system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:15

c:\Windows\system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:13

../../../../../../../../../../../../../../../../Windows/system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:13

c:/Windows/system.ini [202.131.228.66] 2019-12-12 14:30:12

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 09:48:02

ZAP [202.131.228.66] 2019-12-12 09:48:02

Зочин [43.242.243.83] 2019-02-19 12:34:03

Манайхан энэ байгалийн өвөрмөц тогтоцтой газруудаа хамгаалах хэрэгтэй байна шүүдээ! дэлхий дээр манайхаас өөр ингэж байгалаа шунахай сэтгэлтэйгээсээ болж харийнхнаар ухуулж дэлбэлүүлж даврааж байгаа улс орнууд байхгүй дээ!


108 сэтгэгдэл байна
1000 тэмдэгт оруулах үлдлээ.
Уншигчдын бичсэн сэтгэгдэлд Medee.MN хариуцлага хүлээхгүй болно. Манай сайт ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул Та сэтгэгдэл бичихдээ бусдын эрх ашгийг хүндэтгэн үзнэ үү.
108 сэтгэгдэл байна
Уншигчдын бичсэн сэтгэгдэлд Medee.MN хариуцлага хүлээхгүй болно. Манай сайт ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул Та сэтгэгдэл бичихдээ бусдын эрх ашгийг хүндэтгэн үзнэ үү.