Ч.Отгочулуу- Эдийн засагч

- Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын анхны гэрээг эргэж харах нь зөв юм уу, буруу юм уу?

- Шууд хариулахад их төвөгтэй. Учир нь нэгдүгээрт, хөрөнгө оруулалтын гэрээ гэдэг нь үнэндээ олон улсын бизнест байдаг л стандарт гэрээ юм. Хоёрдугаарт, сайн ч бай, муу ч бай, Монгол Улсын Их Хурлаар ороод гарсан гэрээ юм. Монголчууд нэр хугарахаар яс хугар гэдэг. Энэ философийг зөрчөөд байвал бид өөрсдөө л их муухай харагдана даа. Төрийн эрх барих дээд байгууллагаар соёрхогдсон энэ гэрээг Орос, Хятадын троллуудаас айх замаар л лав өөрчилж болохгүй.

- Дубайд очиж гэрээ байгуулаагүй байсан бол Монголын эдийн засаг ямар байдалтай байх бол? Дубайн гэрээг цуцалж болох уу?

- Эдийн засаг асар их агшсан, Хятадаас улс төрийн зээл авсан, ажилгүйдэл, ядуурал их өссөн байх нь тодорхой. Залуус маань Англи, Солонгос явж хар ажил хийхийн тулд визний луйварт олноороо өртсөн байх байсан болов уу. ФэнгШү Ганбаа, Оймс Наба мэтийн мөнгөний төлөө үнэт зүйлсээ худалддаг хүмүүс од болж, мундаг улс төрч гэгдэн мандаж байх болов уу. Дубайн гэрээг цуцалж болно. Гэвч Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа болсон гуравдагч хөршүүд маань л их гайхах байх. 1919 онд Ар Монголын автономийг буулгаад өгөөч гэж хүсэлт гаргаж байсан, улсаа худалдсан урвагч ноёдын хойд дүрүүд л баярлах байх аа даа.

- Монголын улстөрчид Оюутолгой төсөл дээр хийсэн ТЭЗҮ хэтэрснийг л шүүмжлээд байгаа. Энэ ямар хэтрэлт хаанаас гараад ирэв гэх мэт. Харин эдийн засагчид Оюутолгой дээр ТЭЗҮ ганц удаа хийгдэхгүй гэсэн тайлбар өгөөд байгаа шүү дээ?

- Анхны ТЭЗҮ нь 15 хувиар хэтэрсэн. Хэтрэлтийн шалтгаан нь НӨАТ, хөрсний нуралт, түүхий эдийн үнийн өсөлт, зөвшөөрөл удсан гэх зэрэг шалтгаан бий. Гэхдээ энэ хэтрэлтийн шийтгэл болгож Дубайн төлөвлөгөөгөөр менежментийн төлбөрийг нь бууруулсан. Гэвч бас эрүүл саруул ухаанаар хандах зүйл байна. Жишээ нь Сайншандын нефть нэрэх үйлдвэр баригдахаасаа ч өмнө буюу өнөөдөр өнөө төсөвлөсөн зардал нь 50 хувиар “зардал нь хэтэрчихсэн” байна. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгддэг том төслүүдийн зардал гурав дахин хэтрэх нь ч бий. Германд ч тэр Берлиний онгоцны буудал, Штуттгартын газар доорх вокзалын төсөв хэд дахин хэтэрсэн. Том төслүүд дээр яах аргагүй гардаг л үзэгдэл юм. Оюутолгойн хувьд таван жил тутам ТЭЗҮ-гийн тодотгол хийгдэнэ. Тэр болгонд зардал дээр үнэлгээ хийх боломжтой. Мөн ТУЗ нь өдөр тутмын хяналт тавих боломжтой. Харамсалтай нь У.Хүрэлсүхийн томилсон ТУЗ ажлаа хийж чадахгүй байна. Төрийн ажлыг фэйсбүүкээр хийж байна, эсвэл ажилдаа огт очихгүй байна. Энэ мэргэжлийн бус, хайнга байдлаас болж нийгэм хоёр хуваагдан талцаж байна.

- Оюутолгой дээр хоёр хөршийн нөлөө байна уу. Өөрөөр хэлбэл, Монголын улстөрчид хоёр хөршүүдэд “үйлчлээд” байгаа юм шиг хардлага төрөх болсон?

- Тийм. Хятадууд “Бүс ба зам” хөтөлбөр ба дэд бүтцийн хөгжлийн банкаараа дамжуулж бүс нутаг дахь зэсийн ордууд дээр хяналтаа тавина гэдгээ нээлттэй зарласан. Ийм үед, Монгол төрийн сонгуульд орохдоо олон арван сая воноор хахууль авдаг нэр бүхий улс төрчид одоо юаниар хахууль авчих вий. Иймд, Монголчууд аа, сонор сэрэмжтэй байцгаая аа. Монголоо гэсэн хүмүүсийг “барууны гар хөл”, “японы тагнуул” гэж бууддаг байсан 1930 аад оныг давтах учиргүй.

- “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг төрийн мэдэлд авсан нь зөв үү?

- Би хувьдаа буруу гэж боддог. Учир нь Эрдэнэтийн 51 хувь эсвэл 100 хувь нь төрд байх нь татварын хувьд чанарын ялгаагүй юм. Өөрөөр хэлбэл бүх роялти, татвараа Монгол Улсад бүрэн төлдөг. Ногдол ашиг нь нийт өгөөжид их бага хувь эзэлдэг билээ. Ер нь 49 хувь нь хувьд байсан бол зардлаа хэмнээд, олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадвараа эрс сайжруулах байв. Путин, Си Жинпин хоёр төрийн өмчийн компаниудаа задалсан. Төрийн өмчөө бодлогоор барууны компаниудад ба хувийн хэвшлийнхэндээ хувьцааг нь тарааж нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай компани болгосноор засаглал нь сайжирч, дэлхийн том корпорацууд болон өсөн томров. Оросын хамгийн чухал төрийн өмчийн оролцоотой компанийн ТУЗ-ийн даргаар Германы канцлер асан Герхард Шродер ажилладаг байсан. Одоо хяналтын зөвлөлийн дарга болсон байна билээ. Путин энэ маягаар Герман ба Европын улс төрчид, эрдэмтдийг мөнгөөр зодож эх орондоо ажиллуулдаг. Си Жинпин тэгвэл Америкийн хамгийн шилдэг бизнесийн сургуулийн профессоруудыг хятадын төрийн өмчийн оролцоотой, хагас нээлттэй компаниудын ТУЗ-д урилгаар ажиллуулж байна. Үүндээ мөнгө хайрлахгүй байна. Гэтэл Монголд яг эсрэг бодлого явуулж байна. Манай “эх орончдыг” худалдан авах замаар Монголыг маань Төвөд шиг бас Тува шиг байлгах гэж оролдож байна.

- Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилснээр эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх вэ, тоогоор харьцуулж сонирхуулаач?

- Манай эдийн засгийн 30 хувийг энэ төсөл дангаараа бүрдүүлэх болно. Одоо ОТ жилд нэг тэрбум долларын экспортын орлого үүсгэж байна. Далд уурхай ашиглалтад орсноор энэ хэмжээ таван тэрбум америк доллар болж өснө. Төсөвт ордог роялти ч нэмэгдэнэ. Манай улс цахилгаан станцаа л яаралтай баримтаар байна. Эх орны маань эдийн засагт үлдэх өгөөж нь эрс өснө..

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт талаасаа Оюу толгой эдийн засагт яаж нөлөөлж байна?

- Монголчууд бид ихэнх хэрэгцээтэй зүйлээ гаднаас импортолдог. Америк доллар ба Хятадын юаны ханш өсвөл Монголд маань инфляц үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл юмны үнэ өсдөг. Ингэснээр иргэдийн цалингаараа худалдан авах чадвар эрс буурдаг. Хоёр долоо хоногт идэх хүнсээ авч чаддаг байсан хэдэн бор цаас нь нэг долоо хоногт ч хүрэхээ болино гэсэн үг юм. Төгрөгийн ханшийг тогтвортой, чанга байлгах хамгийн чухал зүйл нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт билээ. Гэтэл хятад ба оросын троллуудаас болж бид популизмд живж эхэллээ. 12-13-р зуунд бид дэлхийг эзэлж байхдаа дайсагнагч гүрнүүддээ мэдээллийн дайныг амжилттай хэрэгжүүлдэг байсан. Одоо бид гэтэл өөрсдөө гаднын мэдээллийн дайны бай болоод бие биеэ хэмлэж суудаг болжээ.

- Оюу толгой төслийн хувьд зардлын өсөлт гэж том асуудал яригдаж байсан. Ер нь дэлхийд гэж ярихад Оюу толгой шиг мега төслүүдийн хувьд зардлын хэтрэлт хэр байдаг вэ?

- Ийм том төслүүдийн 50 хувь нь хэзээ ч ашиглалтад ордоггүй буюу шатаад дуусдаг юм. 30 хувь нь төлөвлөгөөт хугацаанаасаа хамаагүй хойно хэд дахин их зардлаар ашиглалтад ордог. Өөрөөр хэлбэл, цаг хугацаа ч алдана, төсөв мөнгөө ч алдана. Оюутолгойн хувьд анхны бүтээн байгуулалтын хувьд хугацаа алдаагүй, чанартай хийсэн. Гэвч төсөв нь 15 хувиар хэтэрсэн дээ.

- Гүний уурхай бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад ирвэл Монголд ямар давуу талуудыг өгөх вэ?

- Одоо ОТ нь жилд нэг тэрбум ам долларын борлуулалтын орлого олж байна. Улсын төсөвт 300 сая ам доллар төвлөрүүлж байна. Цалинд 100-200 сая доллар олгож байна. Мэдээж үүнд ханган нийлүүлэгчдийн сүлжээг оруулж таарна. Дотоодын худалдан авалт нь жилд 400 сая америк долларт хүрчээ. Ийм л өгөөжтэй төсөл юм. Үүнийг хятадын троллууд эрс эсэргүүцэж, улмаар манай сошиалын төлбөртүүдийн нэг хэсэг нь дэмжээд гүйгээд буйд харамсаж л байна.

- 2020 онд эдийн засаг 2.3 хувиар агшсан тоон судалгаа байгаа. 2021 оны хувьд эдийн засаг ямар байна гэж та харж байна.

- Их хүнд байх болов уу? Тийм амархан сэргэхгүй байх. Вакцин орж ирэх нь хойшилсоор байна байх. Чадвар муутай, аймхай, тэгсэн хэр нь энэ сул талаа хийрхэл, сүржигнэлээр далдлах сонирхол бүхий популист Засгийн газартай боллоо. Төрийн сүлдээ, төрийн түшээдээ хүндэлж мэддэггүй соёлын сайдтай, хачирхалтай бизнесээр дэмжүүлсэн байгаль орчны сайдтай болсон зэрэг нь сөрөг хүчин бүү хэл, эрх баригч нам дотроо асар их шүүмжлэл дагуулав. Ерөнхийлөгчийн сонгууль угтаж улс төрийн тогтворгүй байдал эр ихсэх болов уу. Энэ нь эдийн засагт сөрөг нөлөөтэй байна.

-Энэ жил Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн жил. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газраас авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд, ялангуяа эдийн засгийг дэмжих чиглэлд авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээг товчхон дүгнэвэл хэр хангалттай гэж дүгнэхээр байна.

- Маш хангалтгүй байгаа. Аав ээжийг нь ажилгүй болгох харгис бодлогоо хүүхдийн мөнгөөр халхлах гэж үзсэн. Дөнгөж төрсөн нялх биетэй эх тусгаарлах өрөөгүй хөөгдөж байхад, Хэнтийд цүнх баригчдын таалалд нийцсэн шавар объектуудыг олноор нь зуурч байгаа нь олны дургүйцлийг хүргэсэн хэвээр байх болов уу. Цар тахлын эдийн засгийн шинжлэх ухааны салбар гэж шинэ дэд салбар үүсэж байх шиг. Иргэдийн эрүүл мэнд ба нийт зах зээлийн тамир тэнхээг тэнцвэржүүлсэн ухаалаг бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэхийг ковидын эдийн засаг гэж болмоор. Монголд гэтэл ковидоор далимдуулж энгийн иргэдийг хохироосон, дарга ангийг улам хүчирхэгжүүлсэн шударга бус бодлого хүчээ авч байна. Тооны араас хөөцөлдсөн Засгийн газар маань өөрсдийгөө олон улсын “социалист уралдаан”-д оролцож байна гэж бодоод байх шиг, тэдний гоё харагдах гэсний төлөөсийг ядуурлын шаварт гүн шиглэж буй айл өрхүүд төлөх нь.

- Засгийн газраас гадна төв банкнаас өөрийнхөө эрх хэмжээний хүрээнд бодлогын хүүгээ л бууруулаад байна л даа. Зургаан хувьд хүрчихлээ. Гэхдээ энэ бодлогын хүү буурснаар аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд нөлөөлж байгаа зүйл ажиглагдаж байна уу. Арилжааны банкнуудын зээл олголт дээр нь дахиад хүү нь буурч байгаа дүр зураг байна уу?

- Төв банк маань бодит эдийн засаг ба түүнд нөлөөлөх бодлогын хүүгийн сувгаа огт ойлгоогүй байна. Иргэд маань төв банк ба засгийн газарт итгэхгүй байна. Үүний нотолгоо бол хадгаламж эрс өссөнийг илтгэх статистик юм. Төв банк нийт долоон их наяд төгрөгийг хажуудаа “паркалсан”. Үүндээ асар их хүүгийн төлбөр төлж байгаа. Үүн дээр нэмээд, инфляцыг онилох нэрийн дор арьсаа хамгаалсан, арчаагүй бэртэгчин бодлого хэрэгжүүлж байна. Гэтэл зээл авч, банкнуудыг тэжээх аж ахуйн нэгжүүд чинь нүд аниад дууслаа. Хоолны хордлого нь хүндрэх вий гэж айсандаа өвчтөнөө өлсгөж алах замаар “өвчтөний тооноос хасах” гэж буй эмч шиг л төв банктай боллоо. Өөрсдөө л хариуцлагаас бултаж байвал хувийн хэвшил хэрхэн өлдөж унах нь тэдгээр бэртэгчдэд огт хамаагүй бололтой.

- УИХ-ын гишүүдийн олонх нь Оюутолгойн талаар эсрэг байр суурьтай байдаг. Иргэд нь ч хамаг баялгийг нь ухаж аваад Рио-Тинто баяжаад байгаа юм шиг ойлголттой явдаг. Үнэндээ Оюутолгой төсөл байгаагүй бол олон хүн ажилгүй, орлогогүй, амьдралгүй болно гэдгээ ойлгодоггүй?

- УИХ-ын гишүүд энэ төслийн ач холбогдлыг ойлгодог байх. Зүгээр дараагийн сонгуулиа бодоод сүргийн сэтгэхүйдээ хөтлөгддөг биз. Жижиг гарын улс төрчдийн цуглуулга болсны л шинж дээ. Алсаа харсан төрийн зүтгэлтэн байсан бол эдийн засгийн ач холбогдлыг нь ямар ч популист нөлөөгүйгээр авч хэлэлцэх байсан болов уу. Рио Тинто бол ашгийн төлөө л компани юм. Чоныг мах идлээ гэж буруутгаж болохгүй биз дээ. Нэгэнт чонотой бүжиглэнэ гээд бүжигт урьсан бол “чоно ирвээс чоно шиг уралцъя” гээд мэргэжлийн түвшинд л ярина биз дээ. Гэтэл худлаа попроод л. Тэгээд ч, ковидын энэ хүнд үед манай эдийн засгийн амин урсгалыг Оюутолгой тэтгэж байгааг мартаж огт боломгүй.