Монголд анх удаа Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуультай болсон он цаг бол 1998 оны наймдугаар сарын 28 билээ. Хүний үг хэлэх эрх чөлөөг бататган, чөлөөт хэвлэлийг жам ёсоороо хөгжих үндэс суурийг тавьсан нь энэ хуулийн түүхэн үнэ цэнэ юм. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд “Төрийн байгууллага өөрийн мэдэлд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байхыг хориглоно” гээд тов тодорхой заагаад өгсөн байдаг.

Гэтэл өнөөдрийн төрийн байгууллагуудыг хар даа. Төртэй холбоотой байгууллага бүхэн дэргэдээ Хэвлэлийн алба нэрийн дор хүчирхэг хэвлэл, мэдээллийн байгууллагуудтай болон данхайж байна. Төрийн байгууллага бүр өөрийн сэтгүүлчидтэй, вэб сайттай, пэйж, твиттер хаягуудтай, түүнийг нь хөгжүүлдэг мэргэжлийн багтай гээд бод. Үүн дээр нэмээд мэргэжлийн студитэй байгууллагууд олон. Тэдгээрээ телевизээр гарах бүхий л контентыг бэлтгэнэ. Ийм хүчирхэг хэвлэлийн байгууллагуудтай болсон төр өдөр тутмын бүхий л мэдээллээ өөрсдөдөө тавина. Өөрөө өөрсдийнхөө өнгө аят тохируулан өөрсдийнхөө хэвлэл, сайт, сошиалаар цацна. Хөөрхий гадаа үлдсэн жинхэнэ хэвлэлийн байгууллагуудад түүнээс нь хуулж авахаас өөр арга алга болжээ. Биднээр үйл ажиллагаагаа сурталчлуулаач, мэдээ сэлт, ярилцлагаа гаргаач гэхээр “Бид өөрсдийнхөө сайтад эхлээд тавина. Бид эхлээд өөрсдийнхөө хэвлэлээр цацна” гэж Төрийнхөн томорч байна. Хууль зөрчсөн төрийн энэ буруу үйл ажиллагаанаас болж Монголын хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд хөл дээрээ босч чадахаа больсон. Цахилгаан, цалингаас өөр зарлага багатай сайтынхан бол өнөө маргаашдаа болоод байгаа байх. Үйл ажиллагааны өртөг өндөртэй өдөр тутмын сонин, телевизүүдэд маш хүнд тусч байгаа нь ойлгомжтой юм.

Төр өөрөө данхайгаад зогсохгүй хэвлэлийн байгууллага дэргэдээ байгуулж, төрийн мөнгөөр өөрсдийгөө зоргоороо сурталчилж байгаа нь Монголд чөлөөт хэвлэл хөгжих үндэс суурийг сүйтгэж байна. Учир нь эдийн засгийн чадамжтай байж л чөлөөт хэвлэл жинхэнэ утгаараа хөгждөг. Хараат бус байх, эдийн засгийн чадамжтай байх үндэс суурь нь реклам, зар сурталчилгааны орлого юм. Төр үйл ажиллагаагаа, тушаал шийдвэрээ нийтэд танилцуулсныхаа төлөө хувийн хэвлэлд төлбөрөө төлдөг жишиг хаана ч байдаг. Энэ жишгийг манайхан тасдаж аваад өөрсдөө өөрсдийнхөө төлөө хэрэглээд байгаа нь хууль зөрчсөн төдийгүй увайгүй, гутамшигтай үйлдэл юм. Тогтсон соёлтой, улстөрчид нь ёс зүйтэй орнууд бол бүгд хийх ёстой ажлаа дор дороо хийгээд л явдаг. Хувийнхны хийх ажлыг төр булаадаггүй. Төр өөрийнхөө хийлгэсэн ажлын хөлсөө ч төлөөд явдаг. Энэ нь цаагуураа чөлөөт хэвлэлээ додомдоод дэмжээд байгаа соёл гэж л харагддаг. Харин энэ бүхэн манайд эсрэгээрээ. Чөлөөт хэвлэл нүдэн дээр сүйрч байна. Хоосон хэтэвчтэй хэвлэлүүд үзэл санаагаа хэдэн төгрөгөөр худалдаж, мөнгөний төлөө юу л бол юу бичихэд бэлэн болсон. Мөнгө л байвал хэн юугаа бичихэд бэлэн болсон эмгэнэлтэй цаг үед ирээд байна. Нийгэмд сэтгүүл зүй шиг муу нэртэй газар одоо алга. Үнэндээ тэд өөрсдөө муу байна гэхээс илүүтэй муу байлгах сонирхол төрд бат нот суучихаад, тэр бодлогыг хэрэгжүүлээд яваа юм. Чөлөөт хэвлэл хүчирхэг байх нь улстөрчдөд огт ашиггүй болохоор тэднийг эдийн засгаар нь боомилж байгаа юм. Чөлөөт хэвлэл оршин тогтож байвал Монголын Ардчиллын баталгаа тэр юм.

Гэтэл өнөөдөр чөлөөт хэвлэл нь мөнгөний аясаар хөдөлдөг болчихлоо. Тэр хэрээр Ардчилал хэврэгшин эмзэгшиж байна. Үүнийг маш цөөн хүн мэдэрч, хаа нэг бичиж байгаа харагдах юм. Нийгэм бол тэр чигтээ сэтгүүл зүйг буруутгах аястай болчихсон. Утасны цаад үзүүрт хэт олонх болсон эрх баригчид суучихаад утсаа чангалсаар байгаа гэдгийг анзаарах хүн цөөн байна.

Дээр өгүүлсэнчлэн өнөөдөр төрийн байгууллагууд Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг илт зөрчин, дэргэдээ хэвлэлийн байгууллагуудтай ажиллаж байна. Үүнээс гадна төр өөрөө Үндсэн хуулиа зөрчиж байна. Үндсэн хуулинд “...төрийн байгууллагууд хуулиа дээдэлж ажиллана” гэсэн заалт бий. Мөн Засгийг “...Үндсэн хууль болон бусад хуулийн биелэлтийг улс орон даяар зохион байгуулж хангах” үүрэгтэй гэж заасан. Төр ингэж хоёр ч хууль зөрчөөд хээв нэг өдөр хоногийг өнгөрөөж байна.

Одоогийн УИХ нэг намын хэт олонх гишүүдтэй ч тэдэн дунд сайн хуульчид бишгүй бий. Мөн сэтгүүл зүйн салбараас гарсан олон гишүүдтэй. Тэд нэгдэн нийлж Хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн хэрэгжилтийг хангах талаар ажиллаж болно. Мөн шинэ хууль өргөн мэдүүлж, Монголын чөлөөт хэвлэлийн үндэс суурийг бэхжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулмаар байна. Төрийн мэдээлэл чөлөөт хэвлэл дээр гарсны дараа өөрийнх нь сайт дээр гардаг гэх мэт хуулинд заалт оруулдаг ч юм уу, ямартаа ч ухаалаг бодлого барихгүй бол чөлөөт хэвлэл энэ намын үед сөхөрч унах нь. Чөлөөт хэвлэлгүй бол бид ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө гэж хичнээн яриад яах билээ. Өнөөдөр бидэнд хал палгүй, гай болохгүй бол яахав гэж амиа хичээж суухын оронд маргаашийн Монголын хөгжил ямархуу байхыг төсөөлж Чөлөөт хэвлэлийн үнэ цэнийг ойлгомоор байгаа юм.

Эцэст нь хэлэхэд, баруунд тэгдэг, Америкт ингэдэг гэж мэдэмхийрхэх хэрэггүй ээ. Монгол Улс баруун шиг өндөр хөгжилгүй, Америк шиг дэлхийн том тоглогч биш. Хоёр том гүрний дунд орших бидэнд өөрийн гэсэн өвөрмөц бодлого, алсын хараа байх ёстой. Ардчилал, чөлөөт хэвлэлийн амыг барьчихгүйхэн шиг явах асар том эрх ашиг байх ёстой.

ӨДРИЙН СОНИН Дэмбээгийн Оюунтуяа