Хүй нэгдэл, чулуун болон хүрэл, төмөр зэвсгийн үе түүнээс хойших он тоололд угаарын тухай ойлголт байсан эсэхийг мэдэхгүй. Талд дүрэлзсэн түймрээс гал тасадсан хүн төрөлхтөн хөгжлийн энэ эринд хүртэл тулгын чулуу, төмөр тулга, цээж зуух, пийшин яндангийн үеийг үзсэн бас халсан. Гагц ганц Монгол түмэн л түм, буман яндантайгаар цэнхэр дэлхийн цээжинд угаарын ужиг асуудалтай олон оныг үдлээ.

Дэлхий шийдчихсэн асуудлын шийдлийг хайсаар угаартаж, хордож хоцорлоо. Халх Монгол даяараа хот суурингүй, хоцрогдсон гэгдэх эрт хуучны нийгэмд өвөг, эмгийн цагт тулгын гал манаж, гэр дүүрэн утаа суунаглуулж, мянга мянган өвлийг давахдаа нэг ч удаа Монгол түмэн угаартаагүй.

Он тооллын үүнээс тэсгим, энэнээс тачигнасан хахир өвлийг хөдсөн дээл, ил галаар давахдаа хэн нь ч хордоогүй. Нүдээ улайж улцайтал, уушгиа цогиж цоортол хөөрөгдөн үлээж, тулгын гал бадраахдаа ч эрт цагийн эмэг, өвөг элэг бүтэн сэрдэг байлаа. Угаартаж үхдэг, унтаад сэрдэггүй тийм баримтыг талын Монголын таван ханат дүүрэн хөшиглөх хөх утааны түүхээс эрээд олохгүй.

Өнгөрсөн зууны 50-иад оноос цээж зуух гэх нэршил хөдөө талыг бүрхэн авахад ч Монгол түмэн аргалаа зэргэлэн өрж, шүдэнз гэх шинэ хэт цахиж, галаа өрддөгөөрөө өрдөж, хэнээр ч заалгалгүй хэрэглээндээ нэвтрүүлж, хэн нь ч угаартаж үхэлгүй энэ цагтай золгосон.

Бас Налайхыг нээсэн ная, ерэн жилийн тэртээгээс нийслэл хотод нүүрсний утаанд угаартаж, хордож, хорт хавдартаж, ханиад томуундаа дарлуулж явсан түүх бичигдээгүй. Тулгын гал ямар их утаатайг 50 оноос өмнө төрсөн амьд архив хөх өвгөцүүл хэлээд өгнө.

Тоононы цариг, унины будаг, цаваг, эсгий ялгагдахгүй болтлоо тортог сууж, сарлагын саваг шиг унжиж, санжиж байсныг. Ямар сайндаа "утаанд галзуурсан шар эсгий" гэх нэршил гарсан байхав.

Гэтэл шинжлэх ухааны хөгжил, ололт, нээлтийн оргил энэ эринд улсын нийслэл Улаанбаатар хотод угаартаж нас барлаа, унтаад сэрсэнгүй гэх мэдээ тасрахаа больж, нийтийг эмгэнүүлж байна. Онц аюултай нь халуун бүлээрээ нэг л өглөө сэрэхгүй байх нь ямар их гачлан бэ.

Цэргийн хүү цор ганцаар үлдсэнээ мэдэх ямар хатуу тавилан бэ. Халагдсан тушаалаа өвөртлөөд харьж ирэхэд нь хайрт аав, ээж нь, ах, дүүс нь бүгд бурхан зүг буцсан байх нь яасан их эмгэнэл вэ. Төр нь түл гэж өгсөн түлш тархинд тулгасан буу байхыг хэн мэдсэн юм бэ. Хэн ч мэдээгүй. Гэхдээ бүгд мэдсэн.

Энэ түлш болохгүй байгааг, энэ түлш угаартуулж алдгийг монголчууд мэдээд, гурав дахь өвлийг барах гэж байна. Зарим мэдээнд 40-50 хүн энэ хугацаанд угаартаж нас барсан гэдэг бол зарим хүмүүс зургаа, долоон зуун хүн угаартаж нас барсан гэдэг. Аль нь үнэн юм бэ.

Хэрвээ зургаа, долоон зуун хүн угаартаж нас барсан юм бол Монголын нэг багийн хүн, амтай тэнцэхүйц гэсэн тоон статистик гарна. Яагаад энэ яргаллыг, яагаад энэ аллагыг зогсоохгүй байгаа юм бэ. Халуун бүлээсээ хагацсан хүүд тохиосон уй, гашууг тойрох аз бусад монголчуудад бий юу.

Э.МӨНХ