Өмнөх нийтлэлийг ҮРГЭЛЖЛЭЛ-1 дарж үзнэ үү.

Өсөхөө аварга өнгөрсөн жил Тариатын хүрээнээс начин цолтон төрүүлсэн. Даанч тэр нь допингийн асуудлаас болж цолоо хураалган балраад байгаа. Тиймээс энэ жил баталгаатай нэг начин төрүүлнэ. Харин хэнийг вэ. Бөх сонирхогчид өөрөөс нь илүүтэй таамаглачихсан байгаа. “Бөхбилэгт” дэвжээ буюу галынхаа залуучуудаас нэгийг нь дэмжих байх. Дархан аваргын таалалд хэн нийцэж, аз нь шовойдог бол. Архангай аймгийн Булган сумын уугуул Ч.Ганзориг сүүлийн үед тун сайн барилдаж байгаа. Тэрээр 2006 онд Казахстаны Алма-Атад болсон чөлөөт бөхийн тэм­цээнээсАзи тивийн аварга болж байсан. Олон улсын хэмжээний мастер цолтой. Харин сүүлийн үед үндэсний бөхөөр дагнан хичээллэж байгаа. Түүнийг дөрөв даваад гараад ирвэл аварга авах магадлалтай. Д.Рагчаа гарьд, М.Батжаргал харцага нар аваргаас Ганзоригийг авчих гэж гуйна. Харин жилийн жилд үг дуугүй дээлийнх нь захыг мушгиад зогсож байдаг Хишигдорж заан Бадарчийгаа санал болгоно. Учир нь аймгийн арслан МягмарынБадарчийг Тэрхийн цагаан нуурын хөвөөнд сарлаг хариулаад явж байхад нь Хишгээ заан авчирсан байдаг. Бадарч өнгөрсөн жил Балжаа аваргаар дөрөв даваад начны даваанд гараад үзчихсэн. Мөнхбаатар арсланд унасан л даа. Түүнийг амлах магадлал үнэндээ өндөр юм.

Бадарчид Өсөхөө аваргын аав Гэлэгжамц гуай болон ээж Насантогтох нар нь Буур аваргын нэрэмжит шагналыг олгож байсан удаатай. Тэгэхээр аав нь “Миний хүү Бадарчийг нэг дэмжихгүй юу даа. Өвөөгийн чинь шаг­налыг авсан хүү шүү дээ” гэж шивнэхэд байдал өөрөөр эргэнэ. Харин түүний хувьд дөрөв давах л чухал. Аваргад өөр гаргалгаа бас байж болох юм. Батлан хамгаалах яамны “Алдар” спорт хорооны даргын хувьд өөрийн шавь нараас, “Алдар”-ынхаа тамирчдаас улсын цолтон төрүүлэх бо­дол төрөхийг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Жавхлант сумын харьяат аймгийн хурц арслан Бат-Очирын Одгэрэл гэж начин цолны үзүүрээс хэдэнтээ атгаад алдсан залуу бий.

Сүхбат аварганачин цол­тон төрүүллээ гэж бодъё. Мань эр нутгаасаа гэж үзвэл Төв аймгаас дөрөв даваад ирэх бөх байхгүй. Хуучин хадмын нутаг Увс руу сурсан зангаараа хандаж нэг үзэх байх. Баянаа аварга экс хүргэнийхээ чихэнд үг хэлж магад. Хэрвээ Баянаа Сүхбатаас гуйх дээрээ тулбал Увсынхаа бөхийг хэлэхгүй.Дундговийн Эрдэнэдалай сумын харьяат А.Алтанхуягийн нэрийг нухацтай нь аргагүй цохож хэлнэ. Тэр жил Баянаа аварга Алтанхуягийг улсын цолонд хүрэхэд бүх анхаарлаа хандуулна гээд “Мон уран”-ы Б.Наранхүүгээс “Ланд-200” бэлгэнд авчихсан. Түүндээ бантаад 2011 онд наадмаар 70 насандаа зодоглосон түүхийг олон түмэн мартаагүй байгаа. Хорьдугаар зууны домогт аварга маань “Түүхт ойгоороо зодоглолоо” гэдэг ч ачир дээрээ Алтанхуягтай холбоотой л доо. 1024 бөх зодоглосон наадмын гурвын даваанд хамгийн түрүүнд Алтанхуягийг амлаж, цолоо дуудуулж байсан. Гэвч өнөөх нь цолонд хүрч чадаагүй л байна. Хоёр жилийн өмнө байна уу даа, Алтанхуяг дөрвийн давааны нугалаанд ус хонхрынхоо хүчтэн Л.Пүрэв­жавтай оноолт таардаг юм. Үүнийг сонссон наадамчид, ялангуяа Дундговийнхон бөөн хөөр боллоо. “Говь нутгаасаа оонын эвэр шиг гарч ирж байгаа хоёр амьтан ингэж таарах гэж. Алтанхуяг маань энэ жил л нэг юм дуулгах нь ээ” гэж хэлж дуусаагүй байтал өнөө Пүрэвжав гайхал чинь Алтанхуягийгаа шороотой хутгачихаж билээ. Хүмүүст Пүрэвжавыг жигтэйхэн буруутгадаг. Хүн чанаргүй, хэдэн зуун саяар худалдагдсан гээд есөн шидээр хэлдэг. Харин миний бие үнэн хүчийг үзэж барилдсан Пүрэвжавт талархдаг юм.

Нэгэн цагт Сүхбаттай хүр­гэн, хадмын хэлхээтэй явж, нэг айлын гал голомтод багтан, нэгэн дэвжээнд бэлтгэл сургуулилтаа хийж байсан Гантогтох нь Сүхбаттайгаа наадмын дэвжээнд уулзаж л таараа. “Увс нуур” галын маань бөхчүүдээс нэгийг нь аваадхаач гэж хэлэх байх. Гэхдээ Увсын залуу бөх дөрөв даваад гараад ирвэл начин болгочих хүн бэлэн байгаа. Тэр нь Б.Ганбат арслан л даа. Аймгийн хурц О.Гантулга, цэргийн арслан Б.Ганзориг нарт Б.Ганбат “Та хэдээс аль хоншоортой нь дөрөв даваад гараад ир. Ах нь начны босго алхуулъя” гэж бардам хэлж, шарыг нь малтаж байгаа.Хоёр жилийн өмнө байна уу, өнөө элдэвтэй Баасанхүүг дөрөв даваад гараад ирэхэд Ганбаа арслан үг дуугүй амлаад өгчихөж байсан. Өнгөрөгч жил Увсаас цолгүй бөх дөрөв даваагүй учир Завханы Бадамсүрэнг начин болгосон удаатай. Сүхбат аварга, хуучин хадам аав болоод Гантогтох найздаа “за” гэчихээд мурих магадлалтай. Тэрээр начин төрүүлнэ, тэрийг энийг авна гэж баахан залуучууд горьдоочихоод яг ам авахаар гарын даа нар дээр очихдоо бодлоо өөрчилнө. Ө.Даваабаатар, Л.Пүрэвжав өөр хэн байна, шавь нараасаа амлаж гар хөнгөн давахыг бодолгүй яахав. Нэгэнт зодоглож байгаа хүн, дархан аваргын зангараг гэж байна даа, төрийнхөө наадамд шөвгөрөх байлгүй. Тэгээд заан төрүүлнэ гээд үзчихнэ шүү дээ.

Сүхбат аваргаар заан авах магадлалтай бөх зөндөө. Яагаав, өнөө олон харцагууд чинь байна. Пүрэвсайхан, Бат-Орших, Содномдорж, Оюунболд гээд жагссан дөрвөн харцага бий. Тэд заан цолонд төдийгүй өнөө жилийн наадмын түрүү үзүүрт яригдаж буй энэ цаг үеийн шилдэг бөхчүүд. Тэднээс зургаа даваад гараад ирсэн аль нэгийг нь Сүхбат аварга амлаж таарна. Увсын Ө.Бат-Оршихыг Гантогтох санал болгох нь тодорхой. “Хадам, хүргэн явсан хувь тавилан яах вэ. Олон жилийн нөхөрлөл, их спорт, бөхийн дэвжээнд хоёргүй сэтгэлээр хамтдаа зүтгэж явсан он жилүүдээ бодоод авчихаач гэж Ганаа нь их л ултай суурьтай үг хэлнэ. Цаа­дах нь нэлээд бодно. Хүүгээ Сүхбатад сүжрээд, гуйлга туйлга болоод буйг Баянаа аварга гадарлаж таараа. Дэм тус болохоор тэр хоёр руу эрхгүй алхана. Тэгтэл Баянаа аваргаас түрүүлээд Мөөеө нь Сүхбат дээр очиж таарна даа. Нутаг нугынхаа яриа хөөрөөг дэлгээд суучихна биз дээ. Баянаа аваргын гэдэн нь гэнэт хөдлөөд, улаан шаргал дээлээ газар шүргүүлсхийгээд буцаад алхах нь олны нүдэн дээр илхэнхарагдана. “Мөөеө байгаа учир Баянаа очихгүй л дээ” гэж наадамч олон үнэнийг өгүүлнэ. Ийм л дүр зурагтайгаар өнөө жилийн наадам үргэлжлэх болов уу.

Бат-Оршихыг долоогийн даваанд амлах эсэх тухайд ийм. Өөр нэг гаргалгаа байна.

Тэр нь Ховдын Пүрэв­сайханыг амлахтай холбоотой. Ч.Батзориг заан Сүхбат аварга дээр мөн л гүйгээд очно. Нэгэн цагт бөхийн дэвжээнд барилдаж явснаа дурсч, Сүхбат аваргад олон удаа унаж байснаа ярьж, түүний уран хурц барилдааны тухай үүх түүх хуучилж болох талтай. Ярианыхаа дундуур Батзориг заан аваргад“Өнгөрсөн жил Өсөхбаярыг амладаг чинь их зөв. Бөхийн эрэмбэ гэдгийг тэгж л мэдрүүлэх хэрэгтэй”гэх утгатай үг хэлж байж ч магад. Мөн түүнийг өнгөрөгч наадмын дараа Ховдын даншигт очиж зодоглосныг нь онцолно. “Ховдынхон танд их хайртай, шүтдэг шүү” гэдгийг үгийн завсарт хавчуулахаа бас мэднэ. Бат-Орших, Пүрэвсайхан хоёрын цаана Ц.Содномдорж үлдэж буйг аварга өөрөө мэдэж байгаа. Түүнийг аймгийн цолтой байхад нь “Ирээдүйн аварга” шагналаа олгож байснаа бас санана. Ийм ийм зүйлээс улбаалж Сүхбат аварга долоогийн даваанд ам авахгүй нэлээдгүйудна. Энэ хэрээр заан цолны үнэ ханш тэнгэрт тулах нь дамжиггүй.

Тавын даваанд начин төрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийн тоонд улсын арслан До.Ганхуяг, Д.Азжаргал, хүчит гарьд Д.Рагчаа нарын нэр зүй ёсоор бичигдэнэ. До.Ганхуягийн хувьд өнгөрсөн жил Завханы Лха-Очир, түүний өмнө Говь-Алтайн Амартүвшин гээд аймаг аймгийн залуусыгдэмжсэн. Энэ жил яах бол. Хэн нааштай дуугарна, түүнд “үйлчлэх” байх. Начин төрүүлэх бол яахав, хэн нэгэнд нь зовлонгүй тахимаа өгчихнө. Харин дөрвийн давааны оноолт гэж хэцүү бэрх зүйл бий. Тэр жил Хэнтийн Оюунболдод До.Ганхуяг арсланид үедээ тахимаа өгч байсан. Дөрвийн давааг гатлах Номхон далайг туулахаас амаргүй болсон. Рагчаагийн хувьд олимпийн аварга Н.Түвшинбаярыг начин болгож байв. Түүнийг нь бодохоор начин цолтон төрүүлэх магадлалтай санагдаад байгаа. Өөрийн унаган нутаг Архангайгаас бөх төрүүлэх үү, хадам аавын(Д.Цэрэнтогтох аварга)-хаа нутаг Өвөрхангайгаас начин төрүүлэх үү гэх хоёр сонголт түүнд ирнэ. Мөн шавь нар, дотнын дүү наргээдРагчаагийн ар өврөөс нүд нь бүлтэгнэн зүүгдэх нөхөд олон. Говь-Алтайн Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд уламжлал ёсоороо Алтай нут­гийнхаа бөхчүүдээс нэгийг нь цолонд хүргэх байх. Өнгөрөгч жилүүдэд Л.Цэрэнтогтох, Б.Суманчулуун гээд “Хан­тайшир” дэвжээнийхээ бөхчүүдийг дараалан начин болгож байсан. Энэ жил Алтайгаас цойлоод гараад ирэхбөх ховор дуулдаад байгаа. Гэхдээ өөрийн хүчээр хоёр давчихсан нөхдөөс сонголт хийгээд гурав, дөрвийн даваанд дамжлаад гаргаад ирнэ биз дээ. Гурав дээр Ш.Тогтохбаяр юм уу, Л.Цэрэнтогтох начингууд аваад дөрөвт аягүй бол Б.Соронзонболд заантайоноолт таараад тав дээр Ж.Бат-Эдэнэ гарьд авах жишээний. Булганы Д.Баасандорж, М.Өсөхбаяр гээд ах дүү заанууд начин төрүүлдэг уламжлалтай. Булган хангайн дэвжээнээс А.Отгонбаатар юм уу, Б.Амарсайхан нараас дөрөв давбал тэд авна. Мөн “Хилчин” спорт хорооныхоо залуусаас дэмжиж таарна. “Хилчин”-гийн захирлаар Ц.Мягмарсүрэн заан ажиллаж байгаа. Тэгээд Баасандорж, Өсөхбаяр хоёрт юун түрүүнд Ховдынхоо залуусыг санал болгох байх. Тухайлбал, ул­сын цолонд хамгийн дээгүүр яригдаж байгаа Хангай болоод өөрийн шавь Баян-Өлгийн Баатарцол нарын хэн дөрөв давсныг нь санал болгох нь мэдээж. Мягаа заан зөвхөн Ховд гэж амиаталгүй “Хилчин”-гийнхээ бөхчүүдээс цол­тон төрүүлэхийг бас бодно. Өвөр­хангайн Чимэддорж тун сайн байгаа. Түүнийг Ганбаатар арслангийн шахалтаар Өсөхөө, Баасандорж хоёрын нэг авах магадлалтай.

Тавын даваанд Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат, С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр нарын дөрвөн аварга, Х.Мөнхбаатар, Б.Ганбат, До.Ганхуяг, Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс, Д.Ажаргал нарын зургаан арслан, Н.Ганбаатар, Д.Рагчаа, Б.Гончигдамба, Ж.Бат-Эрдэнэ нарын дөрвөн гарьд ам авах юм бол цаана нь Ч.Санжаадамба, Б.Батмөнх, М.Өсөхбаяр, Ц.Содномдорж, Ө.Бат-Орших, Б.Пүрэвсайхан, Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва энэ хэд хоорондоо халз тунах ньойлгомжтой. Энэ бол үзэгчдийн бүтэн жил хүлээсэн барилдаан юм. Тавын давааны төгсгөлд хэн хэн тунаж үлдэх нь үү гэдгээс тэр жилийн наадмын өнгө тодордог. Ухаандаа, тавын даваанд Пүрэвсайхан Пүрэвдагва хоёр тунана гэж ард түмэн ярьж байгаа. Тэгж ярихын зэрэгцээхоёр Пүрэвийн барилдаан хэрхэн өр­нөхийг тэсэн ядан хүлээж бай­­гаа. Өнөө жилПүрэвсайхан нь давах байх гэсэн таамаглал байна. Харцага, начингуудын халз барилдаанд Пүрэвсайхан давсан, ер нь сүүлийн үед даваад байгаа. Хэрвээ Пүрэвсайхан давбал тэр жилээ түрүүлэх болзлоо хангалаа гэсэн үг. Учир нь тавын даваанд хамгийн гол өрсөлдөгч Пүрэвдагвыгаа хаяна, зургаад шинээр начин болсон нэг залуугаар давчихна. Долоод А.Сүхбат аваргаар заан болно гээд барилдаан цааш үргэлжилнэ.

Долоогийн даваанд хүчит арс­ланХ.Мөнхбаатар нутгийн бөх харцагаЦ.Содномдоржийг ам­лаж заан болгоно. Гэхдээ эл яриа хөөрөө Содномдорж харцагатай холбоотой. Гол нь Содном өөр дэвжээнд бэлтгэл сургуулилт хийж, нутгийнхаа ах нарын сэт­гэлд сэв суулгахгүй бол Мөнхбаатар зоолттой авна. Өнгөрөгч жил “Хөвсгөлийн хүчтэн” дэвжээнээс тусдаа “Даян дээрхийн бөхийн дэвжээ” байгуулж, аймгийнхаа наадмыг бузарласан гэж хэн хүнгүй дургүй байдаг. Өөр аймгийн мөнгөө багтааж ядсан залуучуудыг авчирч аймгийнхаа наадмыг бузарлалаа хэмээн Ганхуяг харцагаас аваад олон хүн дургүйлхэж байсан. Өнөө жилийн хувьд тэрээр нутгийн ах Мөнхбаатараар долоо давж заан болоод үзүүр түрүүнд үлдэх боломж нээгдээд ирнэ. Долоогийн даваанд нутгийн ахаар заан болоод наймын даваанд Увс аймгийн харьяат Бат-Оршихыг тунаж давснаар түрүү үзүүрт үлдэх боломжоо нээж буй хэрэг.Зааны даваа буюу долоогийн даваанд Агваансамдангийн Сүхбат аварга Пүрэвсайхан харцагыг, Сүхбаатарын Мөнхбат аварга Увсын Ө.Бат-Орших харцагыг, Х.Мөнхбаатар арслан Ц.Содномдорж харцагыг амласнаар Б.Гончигдамба, Ч.Санжаадамба нар үлдэнэ. Санжаадамба дөрвийн даваанд Хангайтай таарахгүй бол үлдэнэ. Түрүү жил “Хоёр Дамба” долоогийн даваанд таарч Санжаадамба нь давсан. Гэвч Гончигдамба нь унаснаа зөвшөөрөөгүй. Үндсэндээ тахимаа өгөөгүй. Наадмын дараахан болсон Дамбын Хишгээгийн наадамд Гончигдамба нь Санжаадамбатай ба­рилдахаар очиж түрүүлсэн удаатай. Тэгэхээр хоёр Дамбын хувьд энэ жилийн наадамд хий гаргахгүй яс үзэх нь мэдээж. Ард түмэн Гончигдамбыг давна гэж үзэж байгаа. Ортой ч байлгүй. Энэ цаг үед тодорсонхоёр Дамбын хэн давсан нь түрүү үзүүр булаах хэмжээнд барилдана. Цагаан сараар түрүүлсэн Санжаадамба түрүүлнэ гэж л үзнэ. Хэд хэд хүчтэй сарлаг шиг туйлна. Гэвч залуу зааныг тогтоох хүн нь Гончигдамба л даа. Сүхбат аваргаар зааны давааг гаталсан Пүрэвсайханыг най­мын даваанд Гончигдамба гарьд амлана. Батзориг, Мягмарсүрэн заанууд Пүрэвсайхантай хамт барилдана. Гончигдамбыг хүчтэй шахаж татахад нь Пүрэвсайхан тогтож үлдэн дотуур тонгороод давна. Тунаж үлдсэн Содномдорж, Бат-Орших харцагуудын ба­рилдаан үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзүүлнэ. Нэг хэсэг нь Бат-Оршихыг дэмжинэ. Ихэвчлэн Увс, Ховдынхон дэмжих нь мэдээж. Нэг хэсэг нь Содномдоржийг дэмжинэ. “Содном Содном” гэж цэн­гэлдэх дүүрэн хашгирна. Ингээд барилдааны явцад Содномдорж давахад цэнгэл­дэх тэр чигээрээ босоод ирнэ. Тэр жил Гантогтох, Өсөхөө хоёрыг үлдэн Өсөхөөг тү­рүүлэхэд төв цэнгэлдэх тэр чигээрээ босч ирж билээ. Яг түүн шиг юм болноо. Наймын да­ваа буюу их шөвгийн дөрөвт Гон­чигдамбагарьд түрүүлж ам авна. Өмнөх даваанд Сүхбат аварга Пүрэвсайханд, Мөнхбат аварга Бат-Ор­шиход, Мөнхбаатар арс­лан Содномдоржид унаж, Гончигдамба Санжаадамбыг тунаж давснаар төрийн наадмын их шөвгийн дөрөвт ам авч буй нь энэ л дээ. Гон­чигдамба Пүрэвсайханыг амлаж, Бат-Орших Сод­номдорж хоёр тунана. Ингээд ардын хувьсгалын ерэн дөрвөн жилийн ойн төрийн их баяр наадамд уран барилдаанч харцага Пүрэвсайхан тү­рүүлж, Ц.Содномдорж үзүүр­лэх магадлал тун өндөр бай­гаа. Пүрэвсайханы хувьд өн­гөрөгч наадмаас хойшихбүх барилдаанд тогтмол дээ­гүүр барилдаж, ихэвчлэн тү­рүү үзүүрт шалгарч ирсэн. Сод­номдорж мөн л бэлтгэл жигд байгаа бөгөөд болж өгвөл түрүүлчихээд байгаа юм.

Ө.МАНЛАЙ

www.DNN.MN