“Яагаад би зөв хүн байх ёстой юм бэ? гэдгийг цаад үндсийг нь мэдсэн хүн л ойлгоно. Хулгай хийчихээд би 77.4-өөр шийтгүүлнэ дээ гэж бодохгүй. Харин үүүнийг авчихвал надад муу юм болно гэж боддог байх юм бол тэр гар утсыг авахгүй. Хуулийг бол хүн бүр зүйл ангиар нь мэдэхгүй шүү дээ. Тэгэхээр бидэнд хуулийн засаглал биш ёс суртахууны засаглал чухал байгаа юмуу даа гэж би боддог. Дэлхий дахинаараа хуулийн засаглалтай байгаа нь магадгүй буруу байж ч мэднэ” хэмээн 66 настай иргэн Д.Бухбат ярьж байна. Тэрбээр насаараа цэргийн байгууллагад ажиллаж байгаад хэдэн жилийн өмнө тэтгэвэртээ суужээ. Улмаар “Жавзандамба хутагт” буддын гүн ухаан судлалын төвд явж, сургалтуудад нь сууж эхэлснээр өөрийгөө олж эхэлсэн хэмээсэн юм. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэж байна.

-ТЭТГЭВЭРТЭЭ ГАРСАН ӨВГӨН ХИЙХ БАЙХАА ОЛЖ ЯДСАН ЮМ ГЭЖ БОДОЖ ТУН БОЛОМГҮЙ ЮМ-

-Та уг нь цэргийн хүн юм билээ. 30 гаруй жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан юм байна. Яаж яваад буддын шашин судлаад, буддын шашинтай холбогдчихов оо?

-Монгол хүн бүр бараг цаанаасаа буддын шашинтай холбогддог байх аа. Бид бурхантай айлд л төрсөн болохоос бурхан шүтэж наана цаана болж байгаагүй. Тэтгэвэрт гарсанаас хойш янз бүрийн юм үзэж, харж яваад буддын гүн ухаантай холбогдсон. Хамгийн анх Н.Энхбаярын орчуулсан Бурхан багшийн сургааль гэж номыг уншсан. Энэ номыг Хатанбатаар , Шагдарсүрэн нар бас орчуулсан байдаг юм билээ. Өөрөөр хэлбэл нэг номыг гурван хүн орчуулсан. Бие биенээсээ хамааралгүй болохоор илэрхийлэл нь өөр өөр байна шүү дээ. Түүнийг нь хооронд нь ижилсүүлж, нэгээс нь ойлгоогүйгээ нөгөөдөхөөс нь ойлгож буддын тухай уншиж судлаж эхэлсэн. Сүүлд нь Жавзандамба хутагт төв гэж буддын гүн ухаан судлалын төв байдаг. Лам нарт биш иргэн хүмүүст буддын гүн ухааны сургаалийг сургадаг төвд хоёр гурван жил явж байна. Тэнд л нэлээд зүг чигээ олж байгаа.

-Зүг чигээ олж байна гэхээр буддын шашны сургаалиудыг одоо л ойлгож, одоо л амьдралдаа хэрэгжүүлж эхэлж байна гэсэн үг мөн үү?

-Миний нэг найз намайг буддын гүн ухаан судлалын төвд явж байгааг мэдчихээд нөгөө нэг нөхөртөө хэлсэн байна билээ. Нөгөө Д.Бухбат чинь бүр мунхарчихжээ. Шашны ном үзэж байна гэж хэлсэн байсан. Би бол мунхрах биш харин жаахан ухаарч байгаа юм болов уу гэж хувьдаа бодож байгаа. Энэ бол хийх байхаа олж ядахдаа хийсэн зүйл биш шүү. Зорилготой, чиглэлтэй, итгэл үнэмшил дээр суурилсан зүйл. Тиймээс тэтгэвэртээ гарсан өвгөн хийх байхаа олж ядахдаа уншдаг, үздэг зүйл гэж бодож тун боломгүй байгаа юм. Хүн эхээс төрснөөсөө эхлээд л үхэж эхэлдэг. Төрөх, үхэх хоёр нэг зүйл. Өнөөдөр төрлөө, төрснөөсөө хойш л хөгширч эхэлж байгаа юм. Үүнийг буддын гүн ухаанд мөнх бусын онол ч гэж нэрлэдэг. Сургааль ч гэдэг. Үүлэн чөлөөний нар шиг энэ богинохон хугацаанд чи зөв амьдарвал хойд насандаа зөв хүн болно. Тэр байтугай буцаад хүн болж төрнө гэж үздэг. Хэрвээ энэ насандаа нүгэл хилэнц үйлдвэл адаглаад амьтан, бирд, тамд очно гэж. Там гэдгийг ойлгож ядаад байх зүйлгүй. Данзанравжаа “там там л гэнэ. Тамтаггүй явдал чинь там байхгүй юу” гэж хэлсэн байдаг.

-АМЬТАНД БАЙДАГГҮЙ ХАРАКТЕРИЙГ ӨНӨӨДРИЙН МОНГОЛ ХҮН ҮЗҮҮЛЖ БАЙНА-

-Буддын шашны сургаалаар хүн гэгч амьтан энэ хорвоод яаж амьдрах ёстой юм бэ?

-Буддын шашны талаар лам нар ярих нэг өөр хэрэг. Тэд бол сахил санваараа аваад өөрийгөө зольчихсон тусгай хүн. Би бол дунд сэхээтэн. Миний үеийн сэхээтнүүд, орчин үеийн залуус буддын шашны сургаалиудыг ойлгож, амьдралдааа баримтлаасай гэж их боддог. Тэр тусмаа өнөөгийн нийтийн албан тушаалд ажиллаж байгаа, төрийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүс энэгүйгээр явахгүй нь ээ. Надаас нэг хөтлөгч бүсгүй асууж байсан. Ээж минь намайг бага байхад “Хүн шиг л хүн болоорой” гэж хэлж байсан гэж. Хүн бусад амьтнаас ялгарах онцлог нь соёлтой, ёс суртахуунтай л амьтан. Тэгэхээр тэр ээж охиндоо ёс суртахуунлаг байгаарай л гэж захьсан байна. Гэтэл өнөөдөр зарим хүмүүс адгуус амьтнаас дор байна шүү дээ. Ач охин, хүүгийнхээ хажууд сонсоход хэцүү гэмт хэргийн тухай телевизээр ярьж байна. Амьтанд байдаггүй характерийг өнөөдрийн монгол хүн үзүүлж байна. Авлигал, хээл хахуулийг хэлээд яахав. Төрийн, нийтийн албыг хашиж байгаа хүн ёс суртахуун, үйлийн үрийн боловсролтой болмоор байна. Үүнийг хийвэл надад муу гээд өөрөө өөртөө итгэл үнэмшилтэй л болчихвол авлига авахгүй, хулгай хийхгүй, арван хар нүгэл үйлдэхгүй байх бололцоотой. Өнөөдөр гудамжинд явж байгаа хүн цаагуураа яваач П минь л гэх харьцаатай байна. Ингэж хэлж болохгүй шүү гэж тэр хүн бодож чадахгүй, ёс суртахуун нь тэгж алдагдаж. Бурхан багшийн сургааль гэж ярихад өнөөгийн залуус нэг их тоож хандахгүй байх. МЭӨ, одоогоос 2500 жилийн өмнөх юмыг ярьж байгаа нь болхи байна гэж бодож байж болно. Үнэн хэрэгтээ 2500 жил оршсон буддын сургааль үнэн болоод л оршсоор ирсэн байх. Түүнээс биш худал зүйл байсан бол хоёр гурван жил ч оршихгүй.

-Монголчууд буддын шашинтай гэдэг хэрнээ Ум ма ни бад ми хум гэж маань амандаа уншихаас л цаашгүй болчихсон юм биш үү?

-Ум ма ни бад ми хум гэдэг нь “Хамаг амьтан сайн сайхан байгаасай” гэсэн агуулгатай. Маанийг олон дахин хэлснээрээ муу болдоггүй, мэдээж сайн л болно гэж үздэг. Дундад Азийн улсуудаар явж байхад илүү боловсролтой хүмүүс нь илүү их шашинлаг байгаа юм. Манайд магадгүй шашинлаг байгаа нь нэлээд настайчууд нь, боловсрол нимгэн хүмүүс нь шашинлаг. Дээхэн үед сэхээтэнлэг байхын тулд шашинлаг биш байх ёстой байлаа. Гэтэл өнөөдөр шашны сургаалийг ойлгосон байвал илүү сэхээтэн харагдана гэсэн бодолтой болчихож. УИХ-ын гишүүнд нэрээ дэвшүүлэх гэж байгаа хүн буддын шашны анхан шатны ойлолттой байгаагаа харуулж чадвал санал авч магадгүй ийм цаг болчихоод байна.

-Монголчуудад ёс суртахуунлаг байж, хүн шиг хүн болж амьдрахыг яаж ойлгуулах ёстой юм бэ?

-Хүн болно гэдэг хэдэн зуун тэрбум боломж дотроос олдож байгаа ганц боломж юм шүү дээ. Энэ боломжийг ашиглах л ёстой гэдгийг хүн ухамсарламаар юм шиг байгаа юм. Жавзандамба хутагт төв дээр явж байхад миний ач зээ шиг залуучууд, охид явж байна. Тэгэхээр залуучууд огт ойлгохгүй байна гэж хэлж чадахгүй. Арван жилийн сургуулиас нь эхлээд буддын гүн ухааныг үйлийн үр гэгч зүйлээс эхлээд ёс суртахуунлаг байх сургаалийг заамаар байгаа юм. Япончууд улаан гэрэл ассан үед машин байхгүй байсан ч давхиад явчихгүй байгаагаа тайлбарлахдаа “Цонхоор хүүхэд харж байж магадгүй” гэж хариулдаг гэж байна. Тэгэхээр бусдад, хүүхдэд муу, буруу юмыг үзүүлэхгүй байх үүднээс хандах ёстой юм шиг байгаа юм.

-ХАМГИЙН САЙХАН АЖ БАЙДЛЫГ БИД БҮТЭЭСЭН Ч ТҮҮНЭЭСЭЭ АЗ ЖАРГАЛЫГ МЭДРЭХГҮЙ БАЙНА-

-Та буддын сургааль судлахаасаа өмнө Улаанчулуутын хогийн цэгт амьдарч байгаа хүмүүс шиг л амьдарч болохгүй гэж боддог байсан гэсэн. Харин одоо бодол тань өөрчлөгдсөн үү?

-Өөрчлөгдсөн. Хүн бол энэ ертөнц дээр ганцхан хувь бүтээгддэг. Ерөөсөө нийтийн ёс суртахууны хүрээнд өөрийнхөөрөө л амьдрах ёстой юм. Долгор, Дорж тийм байхад би ийм байх ёстой, дутахгүй амьдрах ёстой гэсэн ойлголт, хүнийг атаач жөтөөч болгож байна.. Социализмын үеэс гаралтай байж ч мэднэ. Бүхнийг нэг ижил түвшинд амьдруулах гэсэн хандлага байлаа. Гэтэл өнөөдөр амьдрах хэдэн мянган түмэн арга зам байна. Энэ бүхнээс нийтийн ёс суртахуунд халдахгүйгээр яаж ч амьдарч болно. Хатуухан хэлбэл Улаанчулуутын хогийн цэг дээр амьдарч байгаа хүн атаа жөтөөгүй, хээл хахуульгүй, санаа сэтгэлийн хувьд бүхнээс дээгүүр гарах гэсэн бодолгүй амгалан тайван амьдарч байж мэднэ шүү. Үүнийг муу, муу амьдрал гэж хэлэх нь ихээхэн харьцангуй ойлголт. Тэгсэн хэрнээ аймшигт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй, магадгүй үйлдсэн хүн сайд байсан ч яаж өөдтэй өдөр хоног нь өнгөрөх вэ дээ. Түүн шиг там байдаггүй байх. Барууны баячууд хөдөөний хүмүүсийн амьдралд атаархдаг болсон гэнэ. Тэдэнд бизнесээ арвижуулах юмсан гэсэн шунахай бодол байдаггүй. Айргаа уугаад, малаа маллаад, амгалан тайван, тэрнээс илүү гарах юмсан гэсэн хар санаа байдаггүй. Буддын гүн ухааны хамгийн гол сургааль нь амгалан байдал юм шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл шунал хүслээ таслах юм бол та амгалан байдлыг олно гэсэн номлол байдаг.

-Аз жаргал гэж юу юм бэ. Бид аз жаргалтай амьдарч байаа эсэхээ юугаар хэмжих ёстой юм бол?

-Аз жаргал, амар амгалан гэдэг хоёр холбоо ойлголт. Манайхан аз жаргалыг тансаг харш, тарган морь, сайхан машин гэж л ойлгоод байна. Эхнэр нөхөр хоёр хоёр биедээ хайртай л байвал долоон буудалд байх, Зайсангийн өндөр харшид байх хоёрт ялгаа тун бага. Зайсангийн өндөр харшид байгаагаас Долоон буудлын гэр хороололд маш сайхан амьдарч байгаа хүмүүс байна. Нөхөр нь эхнэртээ, эхнэр нь нөхөртөө, хүүхэд нь аав ээждээ, аав ээж нь хүүхэддээ хайртай. Тэд хамгийн дээд жаргалаар амьдарч байж мэднэ. Гэтэл Зайсангийн харшид эхнэр нь нөхрийнхөө араар явдаг, наадах нь бас тийм үйл хийдэг, үгүйсгэж бие биенээ харддаг гэх мэт. Гэр бүл дотор нэг нууц зүйл байхаараа л гэр бүл биш болоод явчихдаг. 21-р зуунд хамгийн сайхан аж байдал, тансаг байдлын хүн төрөлхтөн бий болгоод үүнээсээ аз жаргалыг олсонгүй гэж л хэлээд байгаа юм. Биш юм байна. Билл Гэйтс тэргүүтэй дэлхийн баячууд хөрөнгөө хандивлаж байна. Хүүхэддээ өвлүүлэхгүй байна. Энэ бол аз жаргал биш юм байна гэдгийг тэд мэдэрч, амар амгалангийн аз жаргалыг л чухалчилах ёстойг ойлгож. Бид өөрсдийгөө буддын шашинтай сүрхий гэж ойлгоод яваад байдаг. Гэтэл барууны орнууд буддын гүн ухааныг биднээс илүү судалж байна. Бест селлер болоод байгаа номнууд нь буддын гүн ухааны агуулгатай байгаа юм. Аливаа амьтанд эхийгээ хайрлах инстикт байдаг. Энэ нь тэр амьтны бурханлиг чанар гэж үздэг. Үүнд дээр суурилсан бусдыг хайрлах сэтгэлийг төрүүлэхийг Буддын гүн ухаанд чиглэл болгосон байдаг. Бусдыг хайрладаггүй хүн хэзээ ч өөдтэй байдагүй юм байна. Буддын гүн ухаан өөрийгөө би болгосон үзэл л бидний дайсан юм байна гэдгийг сургадаг. Бусдын сайн сайхан миний сайн сайхан гэсэн ойлголтыг л бид одоо амьдралдаа хэрэгжүүлж явмаар байна даа.

-Ярилцсанд баярлалаа.