Төв Азийн улсуудын хилийн асуудлыг зөвхөн нүүдэлчин овог аймгуудын түүхэн газар нутгийн асуудал, Зөвлөлтийн үед зурагдсан хилийн зааг төдийхнөөр ойлгох нь өрөөсгөл билээ. Тодруулбал хилийн зурвасын цаана үндэсний аюулгүй байдлын чандмань эрдэнэ ус ямагт чухал асуудал байсаар ирсэн.

Төв Азийн таван улсыг усны нөөцийн хувьд дээд ба доод урсгалын хэмээн 2 ангилах боломжтой бөгөөд дээд урсгалын улсад Тэнгэр уулсаар хүрээлэгдсэн өндөрлөг газрын Тажикстан, Киргизстан харин доод урсгалын улсад харьцангуй нам газрын Казахстан, Туркменстан, Узбекистан багтдаг. Усны урсгалыг дагасан энэхүү байгалийн тогтоц дээр газрын хэвлийн доорх баялгийн ялгаатай байдлаас үүдэн дээд болон доод урсгалын улсууд хооронд эрчим хүчний систем асар их зөрүү үүссэн.

Доод урсгалын улсуудад байгалийн хий, газрын тос, нүүрс элбэг байхад дээд урсгалын улсуудад сэргээгдэх эрчим хүчний арвин нөөц бий. Байгаль эхээс заяасан газарзүйн онцлог дээр тулгуурлан Тажикстан усны цахилгаан эрчим хүчний хангамж бүхий эдийн засгийн бүтэцтэй болжээ.

Төв азийнхны “гэдсэндээ хөлөө хийлцэх” шалтгаан усны асуудал

Тажикстаны усан цахилгаан станцууд нь Тэнгэр уулаас уруудах усыг ихээр хуримтлуулж, эрчим хүч үйлдвэрлэдэг. Энэ нь Төв азийн гол горхины урсгалыг багасгаж Амударья, Сырдарья мөрнийг дагасан хөдөө аж ахуйн салбарт сөргөөр нөлөөлдөг.

Төв Азийн дээд-доод урсгал бүхий усны нөөц ашиглалтын эрс тэс байдал нь Зөвлөлтийн үеэс хурцаар тавигдсаар ирсэн ба 1991 оныг хүртэл асуудлыг Москва-д шийдвэрлэдэг байсан.

Усны асуудал бүс нутгийн “шүдний өвчин” болно гэдгийг урьдчилан харсан Төв Азийн улсууд ЗХУ-ын задралын дараахан бүс нутгийн усны нөөцийг зохистой ашиглах, усны нөөцийн асуудлаарх аливаа маргааныг яриа хэлэлцээрээр шийдвэрлэх зорилгоор Улс хоорондын ус зохицуулалтын хороог 1992 оны 2-р сард Алматыгийн хэлэлцээрийн хүрээнд байгуулав.

Ийнхүү зөвлөлтийн үеэс хууч өвчин болтлоо хүндэрсэн асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор тусгай хороог хамтран байгуулсан боловч нэгэнт тусгаар улс болон салцгаасан 5 улс өөр өөрсдийн үндэсний эрх ашгийн дагуу усны нөөц ашиглалтын бодлогыг хэрэгжүүлэв.

1990-ээд оны сүүлээр Тажикстан Узбекистан руу урсдаг усны урсгалаа боосноос болж 100 мянган га хөвөнгийн талбай сүйдсэн, 1997 онд Узбекистан болон Киргиз хооронд Токтогул усны нөөц сангийн төлөөх мөргөлдөөн болж 2000 онд Узбекийн арми усны нөөцийг түрэмгийлэн авах цэргийн сургуулилт хийсэн,

2008 оноос хойш Тажик Киргизийн хил орчмоор усны нөөцийн төлөөр иргэдийн мөргөлдөөнүүд болсон зэрэг олон жишээ усны нөөцийн асуудал бүс нутгийн аюулгүй байдлын гол асуудлын хэмжээнд хүрсэн гэдгийг нотолно.

Сүүлийн жилүүдэд Тажикстаны усан цахилгаан станцууд өндөрлөг газраас хязгаарлагдмал усыг ихээр нөөцлөх болсон нь бүс нутагт Аралын тэнгисийнх шиг бас нэгэн байгаль орчны сүйрэл бий болох вий гэсэн айдсын очийг үлээх болов. 1960 оноос Арал тэнгис рүү цутгасан Амударья, Сырдарья мөрний уснаас их хэмжээг татан авч Узбек болон Туркмений хөвөнгийн тариалангийн талбайг усалдаг болсны гайгаар тус тэнгисийн нийт усны 92 хувь ширгэсэн гашуун түүх одоо ч Узбекистан, Казахстанд өрнөсөөр буй.

Нэн ялангуяа Тажикстаны усан цахилгаан станцуудын үйлдвэрлэлийг шинэ шатанд гаргах Рогуны УЦС олон жилийн турш хөрш орнуудын эсэргүүцэлтэй тулсаар буй.

Төв азийн хамгийн том сэргээгдэх эрчим хүчний төсөл Рогун УЦС

Тажикстаны эрчим хүчний хангамж, цаашлаад эдийн засгийн өсөлтийг шинэ шатанд гаргах Рогуны төсөл онцгой ач холбогдолтой. Вахш гол дагуу байрлах тус станц нь дэлхийн хамгийн том УЦС-уудын жагсаалтад орох бөгөөд тус бүр 600 МВт хүчин чадалтай 6 турбинаар нийт 3,600 МВт цахилгаан гаргах хүчин чадалтай, жилд дунджаар 17.0 тэрбум кВт.цаг гаруй цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх юм.

600 МВт-ын 6 турбиныг ажиллуулахад шаардлагатай их хэмжээний усыг дэлхийн хамгийн өндөр 335 метрийн чулуун далангаар боож, уг даланд 13.3 км³ хэмжээтэй усыг хуримтлуулахаар төлөвлөжээ. Далангийн усыг Төв азийн дээд урсгалыг боох замаар хуримтлуулахаар ТЭЗҮ хийгдсэн.

Төслийн бичиг цаасны ажил анх 1959 онд эхэлсэн бол барилга угсралтын ажил 1976 онд эхэлж ЗХУ задрах хүртэл буюу 1991 онд санхүүжилт зогсох хүртэл үргэлжилжээ. Дараагийн жилүүдэд Тажикийн тал төслийг урагшлуулахаар хичээл чармайлт гаргаж 1994 болон 2004 онд ОХУ-тай гэрээ байгуулсан ч амжилтыг эс олов.

Эцэст нь 2014 оноос Дэлхийн банкны дэмжлэгтэйгээр байгаль орчны үнэлгээ, эдийн засгийн судалгааг дахин хийлгэж санхүүжилтийн гаргалгаа бий болгосны дүнд 2019 он гэхэд 2 турбиныг ашиглалтад оруулсан.

Өдгөө төслийг санхүүжүүлэхээр Дэлхийн банкны манлайлал дор Рогуны төслийг зохицуулах ажлын хэсэг байгуулагдсан ба уг ажлын хэсэгт Азийн хөгжлийн банк, Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк, Европын хөрөнгө оруулалтын банк, Европын холбоо, Исламын хөгжлийн банк,

Арабын сангууд (ОПЕК-ийн олон улсын хөгжлийн сан, Саудын сан, Абу Даби сан, Кувейтийн хөгжлийн сан) болон бусад түншүүд гишүүнээр орж, хамтдаа 3 тэрбум ам.доллар хүртэлх хөнгөлөлттэй санхүүжилтийг гаргахаар тохиролцсон байна. Төслийг 2029 онд бүрэн дуусгахаар ажиллаж байгаа ажээ.

Бүс нутгийн хэмжээнээс аль хэдийнээ хальж дэлхийн хэмжээнд яригдах болсон уг нүсэр бүтээн байгуулалтын зам дардан байгаагүй. Өнгөрсөн 60 жилийн турш Рогуны төсөл гацсанд мөнгө санхүү, байгаль орчин, олон улсын харилцааг хамарсан олон шалтгаануудыг нэрлэж болно.

Гагцхүү төслийн удаашралд хөрш Узбекистаны эсэргүүцэл хамгийн их нөлөөтэй байсан. Түүхийг эргэн сөхвөл Узбекистаны Ерөнхийлөгч асан Ислам Каримов Узбекистаны тусгаар тогтнолоос хойш насан эцэс болтлоо Рогуны төслийг хүчтэй эсэргүүцэн уг төслөөс болж дайн ч болж магадгүйг илэрхийлж, олон улсад ч гомдол гаргаж байсан удаатай.

Ташкентын зүгээс Рогуны усны нөөцийг бүрдүүлэхийн тулд доод урсгалын усыг сойсноос үүдэн Узбекистаны ДНБ-ний 20 хүртэлх хувийг бүрдүүлдэг газар тариалангийн тэр дундаа хөвөн тариалалтын салбарт аюул нүүрлэнэ хэмээн үздэг. Энэ итгэл үнэмшлийнхээ дагуу Рогуны төслийг бүхий л түвшинд гацаах ажлыг хийсээр иржээ.

Тажикстаны төмөр замаар дамждаг импорт, экспортын ихэнх бараанууд Узбекистанаар дамждаг байдлыг ашиглан Рогуны төсөлд шаардлагатай бүхий л барилгын бараа материал, тоног төхөөрөмжүүдийг хорьж ачааг хураах, заримдаа галт тэрэгтэй нь буцаах зэрэг асуудлууд удаа дараа гарч байв. Энэ мэт 2016 оныг хүртэл буюу тусгаар тогтнолоос хойших 24 жилийн турш Ташкентын зүгээс Рогуны төслийг хэзээ ч, ямар ч тохиолдолд дэмжихгүй байх бодлогыг баримтлав.

Рогуны УЦС-ын төсөл урагшилсан нөхцөл

Тажикстаны талын хүсэлт, Узбекистаны талын эсэргүүцлийн дагуу 2012-2014 онуудад Дэлхийн банкны санхүүжилтээр Рогуны төсөлд байгаль орчин, эдийн засгийн үнэлгээ хийгдэж “Далан барих нь Узбекистаны усны нөөцөд мэдэгдэхүйц их хэмжээний сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй” хэмээх дүгнэлт гарав. Араас нь 2016 онд Шавкат Мирзиёев засгийн эрхэнд гарснаас хойш Ташкентын Рогуны төслийг харах өнцөг огцом өөрчлөгдөв.

Рогун УЦС-ын талаарх хаалттай бодлогод салхи орсон нь зөвхөн удирдлага өөрчлөгдсөн гэхээс илүүтэйгээр эдийн засгаа өсгөж буй Узбекистан өсөн нэмэгдэж буй эрчим хүчний хэрэглээгээ төрөлжүүлэх хэрэгцээ шаардлагын бодит тусгал гэлтэй. Нөгөө талаас Дэлхийн банкны манлайлал дор 10 гаруй олон улсын санхүүжүүлэгчид нэгдсэн байдлаар Рогуны УЦС-ын байгаль орчин, эдийн засгийн үнэлгээн дээр зөвшөөрөл өгч, нэгэнт Рогун урагшлах нь тодорхой болсон явдал ч эерэг нөлөө үзүүлэв.

Ийнхүү талуудын хэрэгцээ шаардлага давхацсан, салхи эргэсэн онцгой үе 2025 онд оргилдоо хүрч өнгөрөгч 7-р сард Тажикстан болон Узбекистаны талууд Рогун УЦС-аас эрчим хүчийг 20 жилийн турш киловатт/цаг тутам 3.4 ам.центээр урт хугацаанд Узбек руу нийлүүлэх чухал гэрээг батлав. Уг гэрээ нь дэлхийн зах зээлийн үнээс 2 дахин бага үнэтэй цахилгаан нийлүүлэх гэрээ гэдгээрээ онцлог юм.

Уг гэрээний үнийн дүн жил бүр 1 хувиар өсөх, дахин 10 жилээр сунгагдах нөхцөлтэй байхаар батлагдсан. Гэрээний эдгээр нөхцөлүүд Ташкентын тал өмнө нь Рогуны төслийг зөвхөн аюул занал гэж үздэг байсан бол одоо хямд, урт хугацааны найдвартай сэргээгдэх эрчим хүчний ханган нийлүүлэгч хэмээн хардаг болсныг илтгэж байна. Ийнхүү Душанбе Узбекистаны 24 жилийн эсэргүүцлийг байгаль орчны баталгаатай судалгаа, хямд эрчим хүч нийлүүлэх эдийн засгийн хөшүүргээр шийдэл олсон гэж болно.

Дүгнэлт

Ийнхүү эдийн засгийн хөшүүргээр урт хугацаанд сунжирсан асуудлаа шийдвэрлэсэн нь бүс нутгийн хамтын ажиллагааны сайн туршлага болж байна.

Төв азийн улс орнуудын орчин цагийн харилцааг үндсэндээ 3 бүлэгт хуваах боломжтой.Үүнд Нэгт: Москвагийн удирдлага доорх албадлагын харилцаа Хоёрт: Тусгаар тогтнолын эхний үеийн болгоомжилсон харилцаа, Гуравт: Нэгдмэл ашиг сонирхлоо тодорхойлон хамтран ажиллах боломжийг эрэлхийлсэн харилцаа хэмээвэл зохистой.

Рогуны УЦС-ын төсөл дээр Тажикстан, Узбекистан зөвшилцөлд хүрэн Тажикаас Узбек руу цахилгаан нийлүүлж, усны нөөцийн асуудлаар хамтарсан шийдлүүдийг эрэлхийлэхээр болж буй явдал нь бүс нутгийн харилцаа гурав дахь үе шат руугаа шилжсэн болохыг нотолж байна. Рогуны усан цахилгаан станцын талаарх 2 улсын бодлогын уялдаа холбоо нь бүс нутгийн 5 улсуудын усны нөөцийг зохистой ашиглах талаар тогтмол зөвлөгөөн хийх, хамтран төсөл хэрэгжүүлэх суурийг бэлтгэв

Уг зөвшилцөл нь энгийн нэгэн ойлголцол биш бөгөөд наанадаж нутгийн зон олны амин гол хэрэглээ усны асуудлыг шийдвэрлэх замаар бүс нутгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, цаанадаж бүс нутгийн эрчим хүчний хангамжийг дотоодоос хангах, эрчим хүчээр дамжуулан бусад эдийн засгийн салбаруудад эерэг нөлөө үзүүлэх ач холбогдолтой юм.

Тажикстан мега төслөө хөрш орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлсэн сайн туршлага нь төслийн байгаль орчин, эдийн засгийн үндэслэлийг бүх талуудын хүлээн зөвшөөрөх нэр хүндтэй, санхүүгийн хараат бус байгууллагаар хийлгэж (Дэлхийн банк), уг судалгаан дээрээ тулгуурлан эдийн засгийн хувьд таатай нөхцөлийг эсрэг талд санал болгох замаар талуудын ашиг сонирхлыг төсөлд шингээх эдийн засгийн хөшүүргийн аргыг ашигласанд оршиж байна.

Эх сурвалж: NISS.GOV.MN