“Сауд гоби каол транс” компанийн төслийн менежер Д.Сүхтулгатай ярилцлаа.

-Танай компанитай холбоотой сөрөг мэдээлэл их цацагдах боллоо. Үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Яг үнэндээ манай компанийг үйл ажиллагаа явуулж эхлэхээс өмнө ийм яриа гарч эхэлсэн байдаг. Манайхыг үйл ажиллагаа явуулж эхлэх үед улам эрчээ авсан л даа. Тэр үед “Манай компани Нарийн сухайтын бүлэг ордын нэг. Тусгай хамгаалалтын бүс дотор олборлолт хийгээгүй” гэдгийг тайлбарласны дараа “Тост, Тосон бумбын нурууны ай сав газарт үйл ажиллагаа явуулж байна” гэж хэлбэрээ өөрчилсөн. Маш олон удаа тайлбар хийж, учирласан. Тэр тоолонд агуулга, хэлбэрээ өөрчилдөг.

-Булаг, шанд ширгээсэн гэдэг асуудал яригдсан?

-Манай тусгай зөвшөөрлийн талбайн ойролцоо Хоршуутын булаг, Хөвдийн булаг байдаг. Иргэн Х.Мандахбаяр нийт 22 булгийг ширгээсэн гэж ярьсан. Яг үнэндээ уурхайн талбай дотор булаг, шанд байхгүй. Уурхайн эзэмшлийн талбайд бичлэг хийгээд “Энд булаг байсан байна. Ус байна” гэж ярьсан даа. Энэ бол нүүрс өөрөө тодорхой хэмжээний чийгтэй байдаг. Уурхайд шүүрлийн усны тооцоог хайгуулын явцад гаргадаг. Шүүрлийн ус олборлолтод нөлөөлөх үү, үгүй юү гэдгийг тооцоолдог. Энэ утгаараа аль ч уурхайд энэ төрлийн тооцооллыг хийдэг юм. “Баян тэс”-ийн уурхайн хувьд хоногт 25 метр.куб гэсэн тооцоо гарсан. Энэ усыг хуримтлуулж байгаад орчны тоосолжилтийг дарах, зам талбай услахад ашигладаг.

-7-8 метрийн гүнтэй нуур тогтсон. Уурхайн талбайд гол урсаж байна гэдэг мэдээллийг иргэний хөдөлгөөний зүгээс өгсөн. Энэ үнэн юм уу?

-Шүүрлийн усыг соруулж авахын тулд цүнхээл үүсгэдэг юм. Соруулахад помп ашиглана шүү дээ. Үүнийг саадгүй ажиллуулахын тулд 1.2-1.5 метрийн гүнтэй, уурхайчдын хэлдэгээр жижиг хэмжээний зүмб гаргадаг. Суваг татаж, үүгээрээ усаа урсгаж, зүмбэнд усаа хуримтлуулаад соруулдаг. Энэ процессийн үед тодорхой хэмжээний урсгал үүсэж байж л ус урсана шүү дээ. “Баян тэс”-ийн уурхайн хувьд шүүрлийн ус харьцангуй багатайд тооцогддог. Шивээ-Овоогийн уурхай шүүрлийн усаараа нуур үүсгэж, загас үржүүлсэн. Багануурын уурхай, Тавантолгой, манай хажуугийн МАК, “Эс жи Эс” гээд бүгд их хэмжээний устай.

-Усны гүнийг нутгийн иргэд шалгаж үзсэн. Ингэхэд 7-8 метр болохыг тогтоосон гэдэг мэдээллийг өгсөн. Гаднын хүмүүс уурхайн аюултай бүсэд нэвтрэх боломжтой байдаг юм уу?

-Ийм боломж бараг байхгүй. Учир нь уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж байгаа үед аюулгүй ажиллагаа нэг номерт тавигдана. Энэ утгаараа аюулгүй ажлын зааварчилгаа аваагүй хэн нэгэн хүн уурхайд нэвтрэхийг хориглодог. Наадмын өмнөхөн гаднын хүмүүс өглөө үүрээр нэвтэрсэн юм билээ. Бичлэгийг нь харахад шүү дээ. Хэдэн метрийн урттай утсаар хэмжиж үзсэнийг мэдэхгүй байна. БОАЖ-ын сайдын тушаалаар байгуулагдсан ажлын хэсгийнхэн шалгалт хийсэн. Энэ үеэр “Энэ зүмбэ 7-8 метрийн гүнтэй. Хүн оруулж шалгуулъя” гэж иргэний хөдөлгөөний хүмүүс дайрсан. Манай ажилтан ороход бүсэлхийгээр нь татаж байна лээ. Дундаж өндөртэй хүн гээд тооцвол 1.2 метрийн гүнтэй юм уу даа.

-Тост, Тосон бумбын нурууны орчимд ганцхан “Сауд гоби коал транс” гэдэг компани үйл ажиллагаа явуулж, байгаль орчин сүйтгээд байгаа юм шиг ойлголт иргэдийн дунд байдаг. Тэгвэл энэ бүс нутагт хэчнээн уул уурхайн компани үйл ажиллагаа явуулдаг юм бэ. Тэдгээрийн байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөлөл ямар байдаг юм бэ?

-Нарийн сухайтын бүлэг ордод 10 компани 17 лицензтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Тост, тосон бумбын нурууг ухаж байна гэж ярих юм бол тусгай хамгаалалттай уулыг ухаж байгаа компаниуд байна. Манай уурхайн хувьд энэ уулнаас хол зайтай шүү дээ.

-Тодруулбал, ямар компаниуд тусгай хамгаалалттай уулыг ухаж байна вэ?

-“Баатарван” гээд компани байна. Улаанчулууны лицензтэй. “Жавхлант орд” гээд хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани тусгай хамгаалалттай уулан дотор нүүрс олборлож байна. Тээврийн зам нь бидний яриад байгаа уулыг даваад бусад нүүрсний уурхайтай нийлдэг. “Баян тэс”-ийн уурхайн хувьд Нарийн сухайтын бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын нэг шүү дээ.

-Зөвхөн танай компани руу дайрч байгаа нь цаанаа улс төрийн зорилготой, дээр нь танай компаниас чамгүй хэмжээний мөнгө нэхэж, тохироо хийх санал тавьсан талаарх мэдээллийг танай компанийн зүгээс өгч байсан. Энэ үнэн юм уу?

-Өмнөговь аймгийн Даланзадгадад хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан юм. Энэ үеэр “шантааж” хийсэн гэдэг асуудлыг манай компанийн захирал дэлгэсэн. Хоёр тэрбум төгрөг нэхсэн юм билээ. Энэ мөнгийг бид өгөх боломжгүй. Бид хууль бус үйлдлийг өөгшүүлж чадахгүй. Тэгээд ч үйл ажиллагаа явуулж эхлээд удаагүй байна. Оруулсан хөрөнгө оруулалтаа урт хугацаанд нөхнө. Хэн дуртай нь ташаа мэдээлэл гаргаад мөнгө нэхээд байвал хэн ажил хийх юм бэ?

-Ажлын хэсэгт багтсан иргэн Х.Мандахбаярыг ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэдэг зүйл яригдсан. Ямар үндэслэлээр ингэж үзсэн юм бэ?

-БОАЖ-ын сайдын тушаалаар нэлээд өргөн бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулагдсны дунд “Эрс шинэчлэл” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Д.Энхбат, ТВ8 телевизийн төлөөлөл Х.Мандахбаяр нарт орсон. Ашиг сонирхолын зөрчилтэй гэдэг нь сүүлийн жилүүдэд зөвхөн манайхыг харлуулах гэсэн нэг талыг барьсан мэдээ, мэдээлэл бэлтгэж цацдаг хүн төрийн шалгалтын бүрэлдэхүүнд орох нь байж боломгүй зүйл. Үүнээс гадна Х.Мандахбаяр гэдэг хүн өөрөө уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг компанитай. Энэ утгаараа ашиг сонирхолын зөрчилтэй гэж үзэн албан бичиг хүргүүлсэн. Гэвч ажлын хэсгээс гаргаагүй.

-“Сауд гоби коал транс” компанийн араас УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн гишүүний нэр дурдагддаг. Уг нь Б.Чойжилсүрэн гишүүн “Би энэ компаниас хувь эзэмшихээ больсон” гэж хэлж байсан. Одоо ямар оролцоотой байдаг юм бэ?

-Компанийг үүсгэн байгуулж, хувьцаа эзэмшигч байсан хүн. Миний хувьд энэ төслийг анх эхлэх цагаас нь ажилласан. Энэ хугацаанд компанийн хувьцаа эзэмшигч өөрчлөгдсөн. Б.Чойжилсүрэн гишүүний хувьд 2015 онд байх аа, хувьцаагаа худалдсан. Огт хамааралгүй болсон гэсэн үг.

-Ямар учраас нэрийг нь хамаатуулдаг юм бол?

-Нарийн зорилгыг нь хэлж мэдэхгүй байна. Нэхсэн мөнгөний хэмжээг харсан ч, акц өрнүүлж байгаа байдлыг нь харахад ч том зүйл л хүссэн болов уу. Иргэн Х.Мандахбаяр өөрөө улстөрч хүн шүү дээ. Өмнөговь аймгийн МАН-ын дэд даргаар ажиллаж байсан. Сонгуульд нэр дэвшихийн тулд нэр олох гэж байхыг үгүйсгэхгүй. Манай уурхай руу дайрсаар байгаад Өмнөговьд танигдчихлаа. Өөртөө ашиг олох гэсэн санаа л даа.

-Танай уурхайд хэдэн удаа очсон юм бэ?

-Маш олон удаа очсон. Эхлээд гайхсан л даа. Зөвхөн манай компанийг сурвалжлахын тулд 1000 км туулж байна гээл бод доо. Том жийп машинаар бараг 10 удаа очсон шүү дээ. Маш олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хамруулсан. Эдгээр зардлыг тооцоод үзвэл, 400-500 сая төгрөг зарцуулсан болов уу.

-Энэ зардлаа өөрийн бизнесээсээ нөхсөн юм болов уу?

-Уурхайгаасаа олсон ашгаа өөр уурхайг зогсооход ашиглаж байна уу, эсвэл өөр санхүүжүүлэгч байна уу. Энэ бол асуух ёстой асуулт.

-Уснаас гадна олон хууль тогтоомж зөрчсөн гэдэг зүйл ярьж байсан?

-Мэргэжлийн хяналтын газраас үе шаттай шалгалт хийдэг. Энэ үеэр зөрчил илэрвэл үүнийгээ арилгах албан бичиг өгнө. Өгсөн хугацаанд зөрчлөө арилгаагүй бол торгох зэрэг арга хэмжээ авдаг юм. Манайд шалгалт хийсэн. Тэгэхэд 31 зөрчил илэрсэн юм. Үүнийгээ хуулийн хугацаанд засаж, залруул гэдэг даалгавар өгсөн. Зургадугаар сарын 20-ыг хүртэл хугацаа өгөхөөр нь 19-нд багтааж бүх бичиг баримтаа бүрдүүлж, зөрчлөө арилгасан. Зарим нэг хугацаа шаардлагатай зүйл байсан. Үүнийгээ хэлсэн. Гэтэл энэ зүйлийг хууль зөрчсөн гэж гажуудуулж байна. Ингэж болохгүй л дээ. Дээр нь уул ухаж байна гэсэн. Бид уул ухаагүй. Усны асуудал ярьсан. Шалгалтаар булаг, шанд ширгээсэн, устгасан зүйл байгаагүй. Гэтэл “Төрийн албаныхан, сэтгүүлчид худалдагдсан байна” гэдэг. Газар дээр нь очиж, нөхцөл байдлыг тодруулсан хүн бүрийг худалдагдсан гэдэг. Ингэж болохгүй биз дээ.

-Ажлын хэсгийнхнийг худалдагдсан, хууль бус гэж байсан?

-Ер нь яагаад энэ ажлын хэсэг байгуулагдах болсон юм бэ. Х.Мандахбаяр төрийн байгууллагад бичиг өгч, шалгуулсан шүү дээ. Өөрөө ажлын хэсэгт нь орсон. Бид ингэж л ойлгосон. Уурхай дээр очиж, шалгасан. Энэ бүх процессийн үеэр Х.Мандахбаяр хамт байлцсан. Тэгсэн хэрнээ эргээд ажлын хэсгийнхнийг харлуулж эхэлсэн.

-Тост, Тосон бумбын нурууг улсын тусгай хамгаалалтад авах асуудалд компанийн зүгээс ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Дэмжиж байгаа. 2015 оноос яригдсан асуудал шүү дээ. Тусгай хамгаалалтад авах тухай яриа гарахаас өмнө “TNC” гээд олон улсын судалгааны байгууллагад Засгийн газраас захилга өгч Тост, Тосон бумбын нуруунд судалгаа хийлгэсэн юм билээ. Энэ судалгаагаар “Тусгай хамгаалалтад авах ёстой” гэсэн тайлан, зөвлөмж гаргасан. Энэ судалгааны тайланг иргэнийн хөдөлгөөнийхөн эх сурвалжаа болгодог хэрнээ хамгаалах ёстой газрынх нь хилийн зурвасыг өөрсдийнхөөрөө хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, олон улсын байгууллагаас “Яг энэ хэсгийг хамгаалалтад авах хэрэгтэй” гэж зөвлөсөн хилийн зурвасын дагуу төр тусгай хамгаалалтад авсан байдаг. Гэтэл хөдөлгөөнийхөн “Баян тэсийн уурхайг оруул” гэдэг. Хэрвээ олон улсын байгууллагын судалгааг эх сурвалжаа болгож байгаа л юм бол хилийн зурвасыг нь гажуудуулахгүй байх ёстой. Эцэст нь хэлэхэд энэ гүтгэлэг доромжлол хэрээс хэтэрч хүн амины хэрэгт манай компанийг гүтгэх боллоо. Талийгаач Лхагвасүмбэрэлийн амиа алдсан хэргийн талаар шалгаж тогтоогоод үнэн бодитоор ард түмэнд мэдэгдэх хэрэгтэй. Компанийн зүгээс ч гүтгэгчдийг хуулийн байгууллагад өгч, үнэн мөнийг тогтоолгохын төлөө явна.