Дэлхийн хэмжээнд 2010 онд бүртгэгдсэн нийт өвчлөлийн 15 хувийг сэтгэц, зан үйлийн эмгэг эзэлж байсан бол 2020 онд 20 хувь болж нэмэгдэх магадлалтай гэсэн тооцоог Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан байна. Мөн дэлхийн дөрвөн хүн тутмын нэг нь амьдралынхаа хугацаанд сэтгэцийн ямар нэгэн эмгэгт нэрвэгдэж байгаагаас гадна хөдөлмөрийн чадвар алдалтад хүргэдэг 10 өвчний тав нь сэтгэцийн эмгэг байдаг байна.

2017 оны мэдээллээр Монгол Улсад хөгжлийн бэрхшээлтэй 103.6 мянган иргэн буюу нийт хүн амын 3.3 хувь байгаагаас хөгжлийн бэрхшээлийн хэлбэрээр авч үзэхэд хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хүн ам хамгийн их буюу 19.9 хувь, сэтгэцийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн ам 19 хувь байна.

Анагаах ухааны доктор, Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн дэд захирал В.Баярмаатай ярилцлаа.

- Сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсд чиглэсэн үйл ажиллагаагявуулахад ямар асуудлууд тулгардаг вэ?

- Сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсд сэтгэц нийгмийг сэргээн засах тусламж, үйлчилгээг үзүүлэх нь зөвхөн эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагаа биш. Хөдөлмөр нийгэм хамгааллын яам, хөгжлийн бэрхшээлийн чиглэлээр ажиллаж байгаа төрийн болон төрийн бус байгууллага зэрэг олон газрууд хамтарч үйл ажиллагаа явуулбал илүү үр дүнтэй байдаг. Эдгээр хүмүүсд чиглэсэн цаашдын үйл ажиллагаа, гарц гаргалгаа юу байна, сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийг ажлын байраар хангах боломж ямар байна, ажлын байраар хангагдахгүй нэгд нь зориулсан асрамжийн төвийг яаж байгуулах вэ, бие дааж амьдрах боломжийг нь хэрхэн сайжруулах вэ зэрэг асуудлууд тулгарч байна.

- Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд ажлын байраар хангагдах боломж манай орны хувьд хэр байдаг вэ?

- Бие махбодийн хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд ажлын байраар хангагдаад явах боломж харьцангуй гайгүй байдаг боловч сэтгэцийн хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд ажлын байраар хангагдах боломж манай оронд үнэхээр хомс байна. Яагаад гэхээр нийгэм нь 70 гаруй жилийн турш социалист системээр явчихсан. Тэр үед нийт хүн амын дунд сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийн тоо 3-5 хувийг л эзэлдэг байсан. Тэр 3-5 хувийг эзэлж байгаа сэтгэцийн эмгэгийг 70 жил ярьсан байдаг юм. Энэ хугацаанд үүссэн сэтгэцийн эмгэгийн талаарх ойлголтын үр дагавраар “сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс бол аймар хүмүүс, болгоомжилж тусдаа байх хэрэгтэй, харьцахад хүндрэлтэй хүмүүс” гэсэн ойлголт нийгэмд олон жил ноёрхсон.

- Сэтгэцийн эрүүл мэндийн хувьд асуудалтай хүмүүс гэдэг ойлголтыг мэргэжлийн хүний үүднээс тайлбарлавал?

- Mental health гэдэг нь өөрөө маш өргөн хүрээтэй ойлголт. Үүнд зөвхөн сэтгэцийн эмгэгийг ярьдаггүй. Тэрний өмнө завсрын үе гэж байна. Энэ ойлголтоос улбаалаад завсрын буюу тулгамдсан асуудалтай хүмүүс нийт хүн амын 20-25 хувийг, эрүүл хүмүүс 60-70 хувийг эзэлдэг. Гэхдээ эрүүл хүмүүс түр зуурын сэтгэл зүйн өөрчлөлтөд орох тохиолдлууд байдаг. Тэрийгээ шийдвэрлэж чадахгүй явсаар даамжран сэтгэцийн эмгэг болдог.Энэ томьёололыг яриад 20-30 жил болж байна. Сэтгэцийн эмгэгт хүрэхээс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх боломжтой.

Нийгэмд тодорхой хөдөлмөр эрхлүүлээд, нийгмийн харилцаанд оруулах тусам сэтгэцийн эмгэг эдгэрдэг

- Эдгээр хүмүүсийг нийгэм нь яаж хүлээж авдаг юм бол?

- Сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсээс айгаад байх шаардлагагүй. Хүн болгон боддог, сэтгэдэг. Гэтэл тэр бодож сэтгэдэг эрхтэн нь гэмтсэн байгааг, тэр хүмүүсийг өвдсөн гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Жишээ нь хавдартай хүмүүсийг нийгэм нь ойлгодог. Гэвч сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийг жигшдэг нь урт хугацааны ойлголтын зөрүүнээс үүссэн. Тийм учраас үүнийг өвчин гэдэг үүднээс нь хүлээж авах хэрэгтэй. Ялгаварлан гадуурхаад, нийгмээс тусдаа мэтээр хүлээж авах шаардлагагүй. Нийгэмд тодорхой хөдөлмөр эрхлүүлээд, нийгмийн харилцаанд оруулах тусам сэтгэцийн эмгэг эдгэрдэг гэдгийг олон улсын судалгаа шинжилгээ, туршлагууд баталж байгаа. Тиймээс хамт олонд суурилсан сэргээн засах тусламж үйлчилгээг Монголд хөгжүүлэх хэрэгтэй. Үүнийг хөгжүүлэх гол арга зам нь ажлын байраар хангах юм. Нийгмийн буруу ойлголтыг өөрчилж байж дараа нь тэдгээр хүмүүсийг ажлын байраар хангах, хамт олон нь түүнийг хүлээн зөвшөөрөх ийм процесс явагдана. Гэхдээ нэг үеэ бодвол нийгмийн хандлага сайжирч байгаа.

- Ямар ажил хөдөлмөр эрхлэх боломжтой байдаг юм бэ?

- Энгийн ажлуудыг маш сайн хийдэг. Жишээлбэл, мал маллах, цэвэрлэгээ, үйлчилгээ хийх, үс засах, хумс будах гэх мэт үйлдлийн давтамжтай ажлуудыг хариуцлагатай бөгөөд чин сэтгэлээсээ хийдэг. Тэгэхээр тэр чадварыг нь үнэлээд ажлын байраар хангахюм бол сайн ажилчин болох бүрэн чадамжтай.

Хамт олонд суурилсан сэргээн засах тусламж үйлчилгээг Монголд хөгжүүлэх гол арга зам нь ажлын байраар хангах

- Нийгэмд хүлээн зөвшөөрүүлэх талаас нь ямар ажлуудыг хийж байгаа вэ?

- Хамгийн түрүүнд сэтгэцийн эмгэгийн талаар зөв ойлголтыг нийгэмд өгөх хэрэгтэй.Сэтгэцийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ манай улсад харьцангуй сайн байгаа боловч сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүсийг нийгэм хамт олонд түшиглэн хөгжүүлэх асуудалд хамтын ажиллагаа дутагдалтай байгаа. Сэтгэцийн эмгэгтэй, засрал сайжралын байдалтай байгаа хүмүүсийг ажилд зуучлахад хамгийн гол нь зөв ойлголтыг нийгэмд өгч чадвал энэ асуудал биш. Мөн энэ хүмүүсийг ажлын байранд дадлагажуулж, шинээр ажилд ороход нь зааж зааварлаж туслан дадлагажсан үед нь орхидог мэргэжилтэн, туслагч бэлтгэх энэ талаар анхаарах шаардлагатай. Хөгжлийн бэрхшээлтэй гэж тодотгох ангилалаа өөрчлөх хэрэгтэй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдэг нь хөгжих боломжгүй гэдэгтэй ялгаагүй, тиймээс бид алдагдсан чадварыг нь үнэлж тодорхойлох биш харин өөрт байгаа чадвар, боломжийг нь үнэлдэг байх хэрэгтэй.Эрүүл мэндийн салбараас гадна нийгмийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон байгууллагууд энэ талын зөв мэдлэг мэдээллийг нийгэмд хүргэх хэрэгтэй. Зөвхөн өвчин хөдлөх, хурц үед нь эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлчихэд намжилтын үедээ оюуны болон бие махбодийн ачаалал даах өндөр чадамжтай хүмүүс байдаг гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй байна.

-Баярлалаа