Улсын наадмын уур амьсгал дарагдаж, аймаг сумдын баяр наадам, тэгш ой шил шилээ даран үргэлжилж байна. Аймаг, сум нь байгуулагдаад 100 жил болж, уугуул иргэд нь наадамдаа унасан хүлэг, өмссөн дээл, барьсан утсаараа баярхан бие биедээ гайхуулдаг. Нэгэн жиргээч өөрийн цахим хуудсандаа “Жуулчдад сум нь байгуулагдаад 100 жил болж байгаа гэж хэлэхэсээ ичсэн орчуулагч, энд хүн амьдарч эхэлсний 100 жилийн ой” гэж тайлбарласан гэдэг. Аймаг, сумдын наадамд уясан хүлгүүдээ сойж, уралдуулах өчнөөн зуун уяач бий. Түүнийг нь унах мөн л тийм тооны унаач хүүхдүүд байгаа. Жил жилийн наадмын дараах уяач хүүхдүүдийн эрхийн талаар энд дахиад л хөндье.

ХҮНИЙ ХҮҮХДЭЭР ХӨЛСӨӨР УНУУЛДАГ УЧРААС ХАЯА БАРААДСАН ГӨЛӨГ ШИГ БАЙЛГАДАГ БАЙЖ Ч МЭДНЭ

Наадмын өмнөхөн долдугаар сарын 8-ны өдөр ЦЕГ-аас мэдээлэл хийж НЦУГ-ын хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Б.Батзориг “Энэ жилийн хувьд хурдан морь унаж байгаад гэмтэж, гэмтлээ даалгүй нас барсан 23, өндрөөс унасан 10, Туул гол орчимд живж нас барсан 11 тохиолдол бүртгэгдсэн” тухай хэлэв. Сошиал орчинд үүнийг нь өлгөн авч, энэ жилийн наадмаар хүүхэд бэртээгүй, гэмтээгүй, үхээгүй гэх олон сэтгэгдэл хөвөрсөн. Бас энэ наадмаар “Хоёрхон хүүхэд мориноос унаж нас барсан” гэсэн жиргээ ч байх юм. Хоёрхон хүүхэд хүүхэд биш үү, хоёрхон амь амь бус уу. Энгийн иргэд нь хүүхдүүддээ ийм ээлгүй хандвал хэн хүүхдийг хайрлаж, энэрэх вэ. Энэхүү асуудал хөндөгдөж эхэлснээр багадаа морь унадаг байсан иргэд өөрсдийнхөө тухай, хүүхдүүд ч хурдан морь унасан тухайгаа илчилж, ярьж, бичиж эхлэх боллоо. Нэгэн жишээ, Сэтгэл урагдаад байхаар нь морь үзэхээ больсоон. Уралдаанч хүүхдийн ажил аймаар шүү дээ. Эцэг эх, уяачаа баярлуулах гэж хар үүрээр азарганаас эхлээд ам зайлах төдий ус балгаад л дараагийн насны нуруун дээр өргүүлж мордоход хийморь сэргэх биш халшрах сэтгэл төрдөг юм даа. 14-29, 30 км талдаа шогшуулаад эргээд уралдахад ташуураа даах тамиргүй шахуу л болдог. Дөрвөн настай морины нуруун дээр анх гарч тавтайдаа эмээл дээрээ өргүүлж буулгуулж, морь унаснаас хойш 13 нас хүртлээ хурдны морь унасан. Тэр үeдээ их л гоё санагддаг байсан ч одоо бодоход эрүүл мэнд л чухал байна. Дараалан зургаан нас унасны ард алцан майжиг юм явж ч чадахгүй, ам хатаж, уруул омголтоод түлэгдсэн царай, урагдсан гуталтайгаа урагшгүй байлаа гэж ууртай томчуудад зодуулахаас наагуур л наадмаас буцдаг. Бяртай айлын ганц охин гэгдэж байдгаараа “тансагласан” би тийм байсан юм чинь будаа гурилны төлөө уралдуулдаг одооны жаалуудад юу

тулгардгийг мэдэхэд бэрх. Морьд эргэх агшинд юун уралдах мөргөлдөөд дайрагдаад үхчихгүй амьд сугарвал их юм. Шүдээ тасзуугаад, нүдээ таг анихгүй бол морьдын хөлөөр боссон тоос шороо, шавар хөрс, нүх сүв бүхэн чихээд хайрга чулуу хайр найргүй нүүр нүдгүй бөмбөрдөнө. Шороо нь хөлстэйгээ урсаад нүд рүү ороход хорсгож ална шүү дээ. За замд бороо орвол нүүрэн дээр байшингийн шавар хийчихээр бэлдэц бараг үүснэ. Заримдаа түрүүлэхэд энэ дайны байдлаас бушуухан сугарсан мориндоо баярламаар болно. Буугаад бөөр бөгс нуль хөндүүр, гуяны дотор бол зулга. Томчууд уралдаанч хүүхдийг өөрийн үүрэгт ажлаа хийж байгаа юм шиг л боддог.

Хүнд хөдөлмөр хийж байгаагаа тэд ихэнхдээ мэддэггүй. Томчууд хоймроор айраг архиа уугаад уяа сойлгоо хөөрөлдөөд хүүхдүүдийг тоодог гэж бодно уу, үгүй шүү дээ. Одоо бол дан хүний хүүхдээр хөлсөөр унуулдаг учраас хаяа бараадсан гөлөг шиг байлгадаг байж ч мэднэ. Хилсдүүлсэн бол өршөөнө биз. Уртын дууч, уяач аавтай эрх охин байсан ч адуу маланд дуртай ч одооны уяач, уралдаанч нарыг таашаадаггүй ээ. Морийг тэжээлээр бордчихоор зан ааш нь хурц, хүнд ээлгүй нэг тийм догшин машин шиг болчихдог гэж үздэг үeийн уяачийн хүүхэд болохоор өнөөгийн наадам сонин биш. Хүүхдийг адгууснаас дээгүүрт тавьдаг эрэмдэг үзэгдлийг ойлгодоггүй. Уяач нь хүнлэг, адгуус нь номхон тулдаа осол эндэл бага байсан ч өнөөдөр бөөрний эдгэшгүй өвчтэй хүссэн олон хүүхдээ төрүүлэх эрхгүй л хүн болсон шүү. Тиймээс охин хүүхдээр бүү морь унуул. Бүүрэгтэй эмээл бүр ч хэрэггүй. Дөрөөг стандартын болгож, хүүхдийг өндөр даатгалтай болгох хэрэгтэй. Км- ыг богиносговол морьдыг галзууртал нь тариа будаагаар тэжээх хэрэггүй болно. Ааг нь багтаж ядсан адгуус амь насанд халтай. Монгол морьд тойргоор уралдаж чадахгүй шулуун замдаа аюул арай бага. Барианд орохдоо бахардаж үхэх хурдан хүлэг олныг хармааргүй байгаа бол км, тэжээл хоёроо багасгах хэрэгтэй. Олон хүүхдийн амиар тахил өргөмөөргүй байгаа бол стандарт (хамгаалах хэрэгсэл, эмээл, дөрөө, малгай, нүүрний баг, даатгал эрүүл мэндийн үйлчилгээ), хууль хоёроо чангалах хэрэгтэй. Хүүхдийн насыг дээшлүүлж, олмыг нь чангаллаа гээд байдал дээрдэхгүй” хэмээн сэтгүүлч А.Мөнхжин өөрийн сошиал хуудсандаа нийтэлжээ.

СУРЛАГЫН ДҮНГЭЭР МУУД ТООЦОГДОХ БОЛСОН ХҮҮХДҮҮД ХИЧЭЭЛ НОМ СОНИРХОХОО БОЛЬЖ МОРЬ УНАЖ АМЬДРАХ НЬ БОЛОМЖТОЙ ГЭСЭН ХИЙСВЭР ТӨСӨӨЛӨЛТЭЙ БОЛДОГ

Хүүхдийн эрх, тэр дундаа унаач хүүхдийн эрхийг хэрхэн хамгаалах ёстой талаар ХЭҮК-оос тодрууллаа. Уг байгууллагаас хийсэн судалгаагаар хурдан морины уралдаанч хүүхдийн эрхийг хамгаалах үндэсний хууль тогтоомж, дүрэм, журам 2015 оны есдүгээр сарын 9-ний өдрийн байдлаар Монгол Улсад 569 хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаагаас 80 орчимд нь хүүхэд, хүүхдийн эрхтэй холбоотой зохицуулалт тусгагдсан байна. Монгол Улсын хувьд Үндсэн хуульдаа насанд хүрээгүй хүмүүсийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн байдлын үндсийг тусгайлан хуульчлаагүй хэдий ч иргэдийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн байдлыг бэхжүүлсэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлгийн зүйл заалтад тулгуурлан тогтоодог. Хурдан морины уралдаанч хүүхдийн эрхийг хамгаалах талаарх олон улсын эрх зүйн зохицуулалт Олон улсын болон үндэсний хууль тогтоомжоор хүүхэд бол эрх зүйн бие даасан субьект мөн хэмээн нэгэнт хүлээн зөвшөөрөх болсон. Монгол Улс нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай НҮБ-ын Хүүхдийн эрхийн тухай 1989 оны Конвенцид 1990 онд, ОУХБ-ын Хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг устгах тухай (1999) 182 дугаар Конвенцид 2001 онд, Насны доод хязгаарын тухай (1973) 138 дугаар Конвенцид 2002 онд тус тус нэгдэн орсон ч түүгээр хүлээсэн үүргээ хангалттай биелүүлж хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа нь хурдан морины уралдаан дахь уралдаанч хүүхдийн эрхийг хамгаалах эрх зүйн орчныг бүрдүүлээгүй, тэдний эрх зөрчигдсөөр байгаараар нотлогдож байна.

Эрүүл мэндийн эрсдэлийг бий болгож байгаа хүчин үйлүүд

Хурдан морины уралдаанч хүүхдийн бэртэл, гэмтлийн бүртгэл мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, холбогдох эмч, эмнэлгийн мэргэжилтнүүдтэй ярилцсаны үндсэн дээр хаврын хурдан морины уралдаанд оролцож буй хүүхдийн эрүүл мэндийн эрсдэлийг бий болгож байгаа хүчин зүйлүүдийг дараах байдлаар тодорхойлж болохоор байна. Үүнд: Хурдан морины уралдаанч хүүхдийн нас, цаг агаар, уур амьсгалын нөхцөл байдал, адуу, уралдааны зохион байгуулалт, Уяачдын туршлага, чадварын асуудал зэргийг нэрлэж байна. Хурдан морины уралдаанч хүүхдэд учирч болзошгүй эрүүл мэндийн эрсдэлүүд Эрүүл мэндийн байгууллага дээр хийгдсэн клиник бодит судалгаа болон бэртэл гэмтэлд хийгдсэн дүн шинжилгээгээр хурдан морины уралдаанч хүүхдэд толгой болон мөчдийн гэмтэл, ясны хугаралт, хөлдөлт, осголт, амьсгалын замын өвчин, дотор эрхтний доргилт, өвчлөлт, нүдний эвэрлэг бүрхүүлийн гэмтэл зэрэг бэртэл гэмтэлт өртдөг байна.

Хурдан морины уралдааны уралдаанч хүүхдийн сурч боловсрох эрхийн асуудал: Хурдан морины хаврын уралдааны үеэр уралдаанч хүүхдүүд дор хаяж, 30 хүртэл хоногоор хичээлээс чөлөө авах, таслах байдал, эсхүл хичээлдээ явсан ч гэрийн даалгавраа хийхгүй байх нь их байдаг тул хоцорсон хичээлийг нөхөж заах, хоцрогдлыг арилгах арга хэмжээ авах нь сургууль болон багш нарын үүрэг хэдий ч багш нарын болон анги танхимын хүрэлцээ муу, цаг хугацааны асуудал зэргээс болоод боломжгүй байдаг, мөн давтлага хичээл хийлгэсэн ч үр дүн бага гардаг байна. Хичээлээс хоцрогдож үеийн хүүхдүүдээс сурлагын дүнгээр мууд тооцогдох болсон хүүхдүүд хичээл ном сонирхохоо больж морь унаж амьдрах нь боломжтой, энэ чигээрээ байж болно гэсэн хийсвэр төсөөлөлтэй болдог.

Асуулгын судалгаанд оролцсон хурдан морины уралдаанч хүүхдүүдийн насны үзүүлэлт

Дийлэнх буюу 64 хувь нь 13-аас доош настай байгаа нь хурдан морь унах хүүхдийн нас, бие бялдрын хөгжлөөс шалтгаалан 12, 13 наснаас хурдны морь унахаа больдог. Хурдан морь унаж уралдах шалтгаанаар хичээлээс хоцрогдсоны улмаас сурах сонирхол идэвхгүй болсон хүүхдүүд тухайн уяач, эздийнхээ морь малны бусад ажлыг хийх, мал хариулах зэрэг ажлыг хийж амьдрахаас өөр замгүй болсноор сургуулиас завсардах нөхцөлийг бүрдүүлдэг хэмээн судалгаанд дурджээ.УЯАЧИД БЭРТЭЖ ГЭМТСЭН ХҮҮХДҮҮДИЙНХЭЭ ТООГ ДАРДАГ

Харин хүний эрхийн хуульчид энэ асуудлыг хэрхэн хөндөж, эрхзүйн байдлыг дээшлүүлэх эсвэл чиглэлээр дараах ярилцлагыг өглөө. Хуульч, өмгөөлөгч А.Пүрэвдуламтай ярилцлаа.

-Унаач хүүхдийг хүнд хөдөлмөр эрхэлдэг гэдэг. Хүүхдийн эрх талаасаа энэхүү хүнд хөдөлмөр эрхзүйн ямар асуудлуудыг хөнддөг вэ?

-Энэ бол маш олон жилийн турш яригдаад явж байгаа асуудал. Цахим сүлжээ сайжирч, мэдээлэл нээлттэй болж буй өнөө үед хүүхдүүдийн мориноос унаж гэмтэж бэртэх болон амь насаа алдаж байгаа тохиолдлууд олны анхаарал татаж эхлэх боллоо. Олон жил хүүхдийн эрх гэж ярьж байгаа боловч сүүлийн жилүүдэд анхаарал хандуулахаас өөр аргагүй болоод байна. Хүүхдийд эрх талаасаа манай улс 1990 онд ардчилсан тогтолцоонд шилжээд хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалаад бүх гэрээ конвецид элсэн орсон. Ялангуяа 1990 онд батлагдсан Олон улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах конвецид манайх бүх талаараа хүүхдийн эрхийг хамгаална гээд олон улсын өмнө хүлээсэн үүрэгтэй. Харамсалтай нь Монгол Улсын нөхцөл байдалд аваад үзэхээр хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг нарийвчилсан хууль эрхзүйн зохицуулалтууд маш хангалтгүй байдаг. Хамгийн сүүлд 2014 онд хүүхдийн эрхийг хамгаалах хууль баталсан. Үүн дээр хүүхдийн эрхийг хамгаалах ерөнхий зохицуулалтууд байдаг болохоос нарийвчилсан зохицуулалтууд байдаггүй. Гэхдээ манай монголд өрөөсгөл ойлголт яваад байгаа. Хүүхдийн эрхийн ойлголт гэхээр хүнээс тусдаа ойлголт юм шиг яваад байна. Эцсийн эцэст явж явж олон улсын Женевийн конвенц болон хүүхдийн эрхийн иргэний болон улстөрийн факт болон хүүхдийн эрхийг хамгаалсан хуулиараа хүүхэд бол эрхзүйн бие даасан этгээд гээд заачихсан.

Энэ нь хүүхэд насанд хүрсэн хүнтэй адилхан амьд явах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, сурч боловсрох, бүх талын нийгмийн хамгааллаар хамгаалуулах эрхзүйн харилцаанд орох бие даасан этгээд гэсэн үг. Гэвч монголын нөхцөл байдалд ардчилсан гэх тодотголтой бусад орнуудтай харьцуулж үзэхэд монгол маш бурангуй байдалтай ажиглагддаг.

-Унаач хүүхдийн бэртэх гэмтэх тохиолдол сүүлийн жилүүдэд нэмэгдээд байна уу даа?

-Би саяхан 2018-2022 оны унаач хүүхдүүдийн бэртэж гэмтсэн статистикийг харсан. Жишээлбэл, 2020-2021 оны унаач хүүхдийн нас барсан тоо харьцангуй янз бүрийн мэдээлэлтэй яваад байдаг. Энэ нь цаанаа нууцлагдмал байгаад байна. Мөн хөдөлмөрийн мөлжлөг үүнд нөлөөлдөг. Жишээ нь, уяачид өөрсдийнхөө хүүхдүүдийг уралдуулдаггүй. Янз бүрийн өөрсдийнхөө нэр дээр уралдуулж байгаа субьектүүд нь амьдралын түвшин доогуур, өөрсдийнх нь хаяаг түшиж амьдарч байгаа өрх айлын, ядуу гэж үзэж байгаа айлын хүүхдийг уралдуулдаг юм байна лээ. Тэгээд л бэртэж гэмтсэн хүүхдүүдийнхээ тоог дардаг. Хүчирхийлэл өөрөө нууцлагдмал байдалтай байдаг. Хүүхдийн яг энэ талаарх асуудал хаалганы цаана дарагдмал байна. энэ асуудлыг хөндөөд хүүхдийн эрх ярихаар өв соёл, уламжлал гэж яриад байдаг. Энэ бол өв соёлоос тэс өөр хүний эрхийн асуудал. Хуульчдыг энэ асуудлыг ярихаар уламжлалаа үгүйсгэлээ гэдэг.

-Өв уламжлалыг өөрчилж болох асуудал бий болов уу?

-ЮНЕСКО-д манай наадам өв уламжлал гээд бүртгэгдчихсэн. Үүн дээр нэг зүйл яримаар байна. Жилийн дөрвөн улиралд бараг сар алгасахгүй бүсийн наадам, сумын наадам, улирлын чанартай уралдаанууд болж байна. Тэр болгонд маш олдон хүүхдүүд амь насаа алддаг. Наадам бол ЮНЕСКО-д бүртгэгджээ. Бусад дөрвөн улиралд зохион байгуулагдаж байгаа уралдаануудад хүүхдийн амь нас маш ихээр хохирч байна. 2022 онд наадмын өмнө 23 хүүхэд нас барсан гэж байсан. Бидний албан ёсны мэдээллийн эх сурвалжаар авч байгаа мэдээллээр зөвхөн зургадугаар сараас хойш гурван хүүхдийн амь нас хохирсон байгаа юм. Ихэвчлэн унаач хүүхдийн амь нас ямар байдлаар хохирч байна гэхээр замд нь таарсан үлийн нүхэнд морь бүдэрч унах эсвэл морь бүдэрснээс болж ар арынх нь морьдод даруулж нас барах маш олон тохиолдол гардаг. Гурван хүүхдийн хоёр нь энэ байдлаар нас бардаг. Уралдааныг зохион байгуулж байгаа комисс нь хүүхдийн аюулгүй байдлыг хангаж, уралдуулж байгаа замынхаа чанар стандартад анхаарлаа хандуулах ёстой. Замын чанар стандарт ямар байх ёстой юм тэр ном журмаар нь сайжруулж, засаж янзлах хэрэгтэй. Манайд тийм зүйл байхгүй зүгээр байгалиар нь уралдуулчихдаг. Түүнээс нь болж хүүхэд амь насаараа хохирч байна. Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадваргүй. Монгол Улс Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуулиараа хүүхдийг хүүхэд бол эрхзүйн бие даасан этгээд гээд заачихсан. Уламжлал өөрөө нийгмийнхээ шинэчлэлтэй хосолж явах ёстой. Морин уралдаанаа үндэсний өв соёл, уламжлал гэж үзэж байгаа бол менежмэнтийг нь сайжруул. Зам, цагийг нь богиносгох, насанд хүрсэн хүнээр ч юм уу унуулдаг болгомоор байна. Наймаас доош насны хүүхэд өөрөө бие дааж шийдвэр гаргаж чадахгүй, иргэний эрхзүйн чадамжгүй гэж үзнэ. Бие дааж шийдвэр гаргаж чадахгүй байдлыг нь далимдуулаад шууд морь унуулж уралдуулж байгаа нь амь насанд эрсдэлт байдал үүсгэж байна. Энэ бол хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм биш. Цаг үетэйгээ нийцэхгүй өв уламжлалыг баримталж яваад байна гэж харж байгаа.

-Танд унаач хүүхдүүд хандаж байв уу. Тэдгээр кейсээс дурдаж болох уу?

-Саяхан Завхан аймгийн Эрдэнэхаан сумын засаг дарга Балчир гэгч хүн хүүхэд зодсон байна лээ. Хүүхэд хамгаалах тухай хууль зааснаар бүх шатны засаг дарга нар энэ хуулийн өмнө хариуцлага хүлээдэг. Гэтэл энэ хуулийг хэрэгжүүлэх ёстой субьект нь хүртэл бага насны хүүхдийг уралдуулсангүй гэж Гэр бүл хүүхэд залуучуудын газрын мэргэжилтнээ зодсон байна лээ.

-Унаач хүүхэд хохирсны дараа хариуцлага хүлээсэн тохиолдол бий юу?

-Үүнийг хүмүүс золгүй тохиолдол гэж их андуурдаг. Энэ бол золгүй тохиолдол биш. Зориудаар зохион байгуулж байгаа уралдаан тэмцээнд адгуус малан дээр насанд хүрээгүй хүүхдийг мордуулж байгаа. Хуулиараа ярих юм бол тухайн морийг уралдуулж байгаа субьектүүд, эзэн этгээдэд хуулийн хариуцлага хүлээлгэх боломжтой. Харамсалтай нь үүнийг золгүй тохиолдол гэж авч үзээд хуулийн хариуцлага хүлээлэгэсэн тохиолдол миний мэдэхийн байхгүй. Ер нь бол морин уралдаанаас болж амь нас хохирох, насаараа хөгжлийн бэрхшээлтэй болох, гэмтэл бэртэл авах, тахир дутуу болсон маш олон тохиолдлууд бий.

ӨДРИЙН СОНИН: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР