АН-ын УТЗ-ийн гишүүн Д.Батсайхантай ярилцлаа.

УИХ-ын 2020 оны сонгуульд АН ялагдал хүлээж, цөөнх болсон. АН-ын Үндсэн дүрэмд заасны дагуу намын удирдлагууд огцордог тогтолцоотой. Тиймээс ч 2020 оны 7-р сард АН-ын удирдлагууд огцорсноо мэдэгдэж, тамга тэмдгээ гардуулж өгсөн. Үүний дараагаар АН-ын үндсэн дүрэмд заасны дагуу намын даргын сунгааг орон даяар зохион байгуулах ёстой байдаг. АН-ын даргыг намын бүх гишүүдийн дунд сонгууль хийж тодруулдаг дүрэмтэй. 2020 оны намар сунгаа зарласан боловч тухайн үед “Ковид” цар тахлын нөхцөл байдал хүндэрч, хурал цуглаан хийх, олон хүн цуглуулах хориотой болсон. Үүнтэй холбоотойгоор хойшлуулж, 2021 оны 3-р сард сунгаа зохион байгуулсан боловч 2 талд сунгаа болчихсон. Мөн АН 2 Үндэсний бодлогын хороо, 2 Үндсэн дүрмийн хороо, 2 Дотоод сонгуулийн хороотой болсон нөхцөл байдлаас хамаараад Улсын Дээд шүүх бүртгэж аваагүй. Улсын Дээд шүүх 2021 оны 4 сарын 27-ны өдөр гаргасан шийдвэртээ танай нам дотооддоо 2 Үндэсний бодлогын хороо, 2 Үндсэн дүрмийн хороо, 2 Дотоод сонгуулийн хороотой болсон байна. Намын даргын 2 сунгаа зохион байгуулсан учраас бүртгэж авах боломжгүй гэсэн байдаг. Энэ шийдвэрээ гурван ч удаа гаргасан.

Өнгөрсөн 2021 оны 10-р сард АН-ын ҮБХ хуралдаж, 11 сарын 05-ны өдөр Онц Их хурал зохион байгуулсан. Уг хурлаар ҮБХ-ны гишүүдээ, ҮДХороогоо дахин баталгаажуулсан. Ингээд цаасан болон цахим сонгуулийн аль нь хүчинтэй вэ? гэдэг асуудлаар Их хурлын гишүүдээр санал хураалгахад төлөөлөгчдийн олонхи нь цаасан сонгууль хүчинтэй, АН-ын дүрэмд цахим сонгууль гэж ойлголт байхгүй учраас цаасан сонгуулиар гарсан үр дүнгээ Дээд шүүхэд өргөн барих нь зүйтэй гэсэн шийдвэр гаргасан. 2021 оны 12 сарын 20-ны өдөр Улсын дээд шүүх 25 шүүгчийн бүрэлдэхүүнтэй хуралдаж, 38-р тогтоол гаргасан. Уг тогтоолоор ҮБХ нь 389 гишүүнтэй буюу нэг болсон байна. Үндсэн дүрмийн хороо болон Дотоод сонгуулийн хороо нэг болжээ. Харин намын даргыг батламжилсан нь дүрмийн зөрчилтэй байна. Өөрөөр хэлбэл 2021 оны 3-р сард сунгаагаар гарч ирсэн хүнийг Дээд шүүх бүртгэхгүй гэсэн шийдвэр хэвээрээ байгаа учраас дахин бүртгэх боломжгүй. Тийм учраас Үндсэн дүрэмд заасны дагуу дотоод сонгуулиа дахин зохион байгуулаад бидэнд хандвал хүлээж авья гэдэг утгатай шийдэл өгсөн юм. Үүний дагуу 2022 оны 3 сарын 3-ны өдөр АН-ын ҮБХ хуралдаж, намын даргын сунгааг зарласан. Сунгаанд бүртгүүлэх гишүүд 3 сарын 9, 10-нд бүртгүүлэх хугацааг зааж өгсөн. Ингээд сунгаанд 2 хүн бүртгүүлж, 3 сарын 16-наас эхлэн 21 аймаг, 9 дүүргээр нэр дэвшигчид маань явж, гишүүдтэйгээ уулзалт хийн, 4 сарын 3-ны өдөр орон даяар сонгууль болсон.

Хоёр шалтгааны улмаас зарим гишүүд саналын эрхгүй болдог. Эхнийх нь 2017 оны дүрмийн өөрчлөлтөөр гишүүнчлэлийн татвар төлсөн хүн саналын эрхтэй байна гээд заачихсан учраас татвараа төлөөгүй гишүүд хасагдсан байсан. Хоёр дахь шалтгаан нь 2018 оноос намын цахим бүртгэл хийсэн. Үүнтэй холбоотойгоор цээж зургаа оруулаагүй ч юм уу бас бус шалтгаануудаас болоод бүртгэлд орж чадаагүй гишүүд санал өгөх эрхгүй болсон байсан. Ингээд 2021 онд 157,000 гишүүн санал өгөх эрхтэй гэж тогтоосон. Эдгээр гишүүдийн хүрээнд санал хураалт болсноос 117,000 гишүүн буюу 74,5 хувь нь санал хураалтанд оролцож, 113,000 гишүүн буюу санал хураалтанд оролцсон гишүүдийн 96,4 хувь нь АН-ын даргад нэр дэвшигч Х.Баттулгыг дэмжсэн. Ингээд АН-ын ээлжит бус Их хурлыг 2022 оны 4 сарын 7-ний өдөр хуралдуулахаар шийдвэрлэж, уг өдөр ээлжит бус их хурал болсон.

Уг их хуралд Монгол орны өнцөг, булан бүрээс намын гишүүдийн төлөөлөл ирж оролцсон. Нэг сумын гишүүд гэхэд хуралдаад нэг гишүүнээ төлөөлөгчөөр сонгодог. 330 суманд, 184 хороон дээр буюу нийтдээ 514 нэгж дээр намын гишүүд хуралдаж, их хурлын төлөөлөгчдөө сонгосон. Ингээд 1348 төлөөлөгч сонгогдсоноос 89,4 хувь нь буюу 1204 төлөөлөгч 4 сарын 7-ний өдөр хурлын зааланд хүрэлцэн ирснээр ирц бүрдэж, хурал хүчин төгөлдөр эхэлсэн. Уг хурлаар хоёр асуудлыг хэлэлцсэн. Нэгдүгээрт, АН-ын даргыг ёсчлон батламжлах. Энэ ажлыг үндсэн дүрэмд заасны дагуу их хурлын төлөөлөгчдийн дунд дахин нууц санал хураалт явуулж, олонхийн саналаар тогтоолоо батламжилдаг зарчимтай. Ингээд нууц санал хураалтын дүн 99,9 хувиар Х.Баттулгыг АН-ын даргаар батламжлах нь зүйтэй гэж үзсэн учраас ёсоор болгож, Улсын Дээд шүүхэд өргөн барьсан байгаа. Ийм л нөхцөл байдалтай байна.

Үгүй л дээ. Янз бүрийн байдлаар С.Эрдэнэ асуудлыг өөрт ашигтай байдлаар тайлбарлах зүйл гарч байна. Цаг хугацаа үүнийг шүүж тунгааж харуулна. 3 сарын 30-ний өдөр болсон Дээд шүүхийн хуралдаанаар баталсан дүрмийн өөрчлөлт нь ҮБХ-ны гишүүдтэй холбоотой өөрчлөлт байгаа. ҮБХ нь даргатай байна, тэр дарга нь, тэргүүлэгчид нь хэрхэн сонгогдох юм, гишүүд нь ямар эрх, үүрэгтэй оролцох юм гэдэг харилцааг зохицуулсан жижиг өөрчлөлт орсон байгаа.

Уг өөрчлөлтөөр намын даргыг сонгохтой холбоотой шинэчилсэн өөрчлөлт ороогүй. Өөрөөр хэлбэл сунгаа зохион байгуулахтай холбоотой өөрчлөлт ороогүй учраас хуучин дүрмийн дагуу сунгаа явах нь зүйтэй гэсэн. Тийм учраас сунгаа зохион байгуулагдсан. Мөн намын их хуралтай холбоотой ямар нэгэн өөрчлөлт ороогүй. АН-ын ҮБХ хуралдахтай холбоотой ямар нэгэн өөрчлөлт ороогүй. Тийм учраас бидний өмнө нь эхлүүлсэн ажлууд бүгд явагдаж дууссан. Аливаа өөрчлөлт орсон өдрөөсөө хэрэгжиж эхэлдэг учраас намын даргын сунгаа зарлачихсан байсан мөчид бий болсон өөрчлөлт дараагийн сунгаанаас үйлчилж эхлэх эрхзүйн гаргалгаатай. Гэсэн хэдий ч уг өөрчлөлтөнд намын даргын сунгаатай холбоотой зүйл ороогүй учраас дүрмийн дагуу бүх үйл ажиллагаа явагдаж дууссан.

Би бусдын адил өөрийн үзэж байгаа өнцгөөс тайлбар хиймээргүй байна. Улсын Дээд Шүүх бол улс төрийн намын тухайд бүртгэлийн байгууллага. Дээд Шүүхийн цахим мэдээллийн сан руу одоо ороод үзэхэд АН-ын дарга гэсэн бүртгэлийн цонх хоосон байгаа. Тэгэхээр өнөөдөр албан ёсоор бүртгэгдсэн намын дарга байхгүй байгаа нь үнэн. Үүнийг бий болгох процедур нь Дээд шүүхэд бүртгүүлсэн намын дүрэмд заасны дагуу бүх гишүүдийн дунд хэн ч нэр дэвших эрх нь нээлттэй сунгааг 2 сарын 25-нд зарлаж, 3 сарын 9, 10-нд бүртгүүлнэ үү гэж олон нийтэд хүргэсэн. Нэгэнт бүртгэл хийгдсэн бол дараагийн шат нь нэр дэвшигчид Монгол орон даяар, 21 аймаг, 9 дүүрэгт намын гишүүдтэй уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах ёстой. Энэ ажил 3 сарын 16-наас 4 сарын 1-ний хооронд явагдчихсан. Гурав дахь шат нь бүх саналын эрхтэй гишүүдийн хүрээнд намын даргын санал хураалтыг орон даяар нэг өдөр зохион байгуулах ёстой. Энэ үйл ажиллагаа 4 сарын 3-ны өдөр болсон. Хэдийгээр мал төллөж байгаа буюу ихээхэн ачаалалтай, хөдөө орон нутгийн иргэдэд бэрхшээлтэй байсан хэдий ч нийт санал өгөх эрхтэй гишүүдийн 74,5 хувь нь хүрэлцэн ирсэн гэдэг нь намын гишүүд шийдвэр гаргахад идэвхтэй оролцож байгаагийн илрэл юм.

Ардчилал гэдэг бол олонхийн засаглал. Хэн шийдвэр гаргах вэ? гэхээр олонхи шийдвэр гаргадаг. Ардчилсан намыг өмчлөх, эсвэл эзэмших эрх зөвхөн гишүүдэд нь л байгаа. 220,000 гишүүдийн олонхи нь юу гэж үзэж байна, тэр л Ардчилсан намын шийдвэр байх ёстой. Тийм ч учраас 200,000 гаруй гишүүдийн маань 157,000 нь оролцоод, 117,000 нь дэмжээд намын даргаа шийдсэн энэ бол хамгийн дээд шийдэл. Энэ шийдлийг бүртгэж авах үүрэг нь улстөрийн намын тухай хуулиар улсын бүртгэлийн эрх, үүргийг хэрэгжүүлж байгаа байгууллага нь Улсын Дээд шүүх. Энэ утгаараа Дээд шүүх бүртгэж авна гэж найдаж байна.

Өнөөдөр явж байгаа процедур бол АН-ын 200,000 гишүүдийн дийлэнхийн шийдсэн асуудал. Өөрөөр хэлбэл 117,000 гишүүний санал. Энэ саналыг хүргэж өгөх нь АН-ын Их хурлыг даргалсан даргалагчийн хувьд миний үүрэг. Энэ намын ХЭГ-ын үүрэг болж байгаа юм. 117,000 гишүүдийн шийдсэн шийдвэрийг Улсын Дээд шүүх бүртгэж авах ёстой юм. Олонхи ямар шийдвэр гаргасан бэ? гэдэг нь чухал болохоос процедур ямар байсан гэдэг нь чухал биш гэж бодож байна. Улсын Дээд шүүх энэ шийдвэрийг бүртгэснээрээ ямар үр дүн гарах вэ? гэвэл өнөөдөр сөрөг хүчин байхгүй байна. Сөрөг хүчин байхгүй учраас эрх баригчид дур дураараа шийдвэр гаргаж байна. Ард түмний амьдралд маш олон хүндрэлүүд бий болж байна. Үнийн өсөлт ямар түвшинд байгаа билээ.

Импортын хязгаарлалтаас хамаарч дотоодод үнийн өсөлт, амьжиргааны түвшингийн доройтол үүсч, нөгөө талд орлого буюу цалингийн өсөлт байхгүй байгаа учраас зарлага буюу өрхийн зардлын өсөлт маш өндөр түвшинд оччихсон байна шүү дээ. Энэ бол бүхэлдээ Монгол улсын эдийн засаг хямралт байдалд орчихсон, улстөрийн байдал нь ч хямрал руу орчихсон байна гэсэн үг. Үүн дээр хэн ард түмний дуу хоолой болж зогсох ёстой юм бэ? гэдэг асуудал байгаа. Энэ бол мэдээж ард түмний сонголтыг авч, цөөнхийн бүлэг бүрдүүлсэн АН байх учиртай. АН-ыг ажлаа хийх боломжийг хааж байна гэдэг нь ард түмний дуу хоолойг хааж байна гэсэн үг юм. Тийм учраас АН-ын даргыг Улсын Дээд шүүх бүртгэж авснаар ард түмний дуу хоолой нээгдэнэ гэж харж байгаа.

Одоо Улсын Дээд шүүх бүртгэж авна байх аа. Яагаад гэвэл өмнө бидний өгч байсан материалууд асуудалтай байсан. Улсын Дээд шүүх буцаах нь зүйн хэрэг байсан гэдгийг бид ч хүлээн зөвшөөрч байгаа. Сүүлийн гаргасан бичиг баримтууд бол Улсын Дээд шүүхээс өгсөн чиглэлийн дагуу процедурийн ямар нэгэн алдаагүй хийгдсэн учир бүртгэчих байх гэж бодож байна.