УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-Дулааны аргаар боловсруулсан махны экспортыг 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нийг хүртэл зогсоосон шийдвэр нь малчдад их хүндээр тусч байх шиг байна. Тус шийдвэрийг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Дулааны аргаар боловсруулсан адууны махыг экспортлох Засгийн газрын шийдвэр тавдугаар сард гарсан. Харамсалтай нь Эмээлтийн үйлдвэр дээр үүссэн муудсан махны асуудалтай холбоотойгоор Засгийн газраас энэ шийдвэрээ цуцалж, дулааны аргаар боловсруулсан махны экспортыг зогсоох шийдвэр гаргасан. Үүнээс болж малчид өнөөдөр хүнд байдалд орох дүр зураг харагдаж байна. Энэ зун хаа сайгүй зуншлага муу байлаа. Ихэнх нутгаар гантай, хуурай байна. Тиймээс энэ жил өвөлжилт нэлээн хүндэрч магадгүй хэмээн малчид малаа их хэмжээгээр борлуулах сонирхолтой байна. Харамсалтай нь махны экспорт зогссонтой холбоотойгоор компаниуд махаа экспортолж чадахгүй байна. Агуулах дахь махаа экспортолж бэлэн мөнгө болгож чадаагүйгээс малчдын малыг худалдаж авах мөнгөгүй болсон. Үүнтэй холбоотойгоор малын үнэ нэлээн унах хүндрэл тулгарч байна. Өдийд махны компаниуд нэлээн эрчимтэй малаа цуглуулдаг. Гэтэл энэ жил ийм байдал огт ажиглагдахгүй байна. Компаниуд санхүүгийн дутагдалтайн дээр банкууд зээл өгөхгүй байгаатай холбоотойгоор бэлэн мөнгөний хомсдол бий болсон. Хомсдолоос шалтгаалж ямар нэгэн малын худалдаа огт явахгүй байна. Өдийд малчид малаа нэлээн зардаг үе. Учир нь малчид хүүхдүүдээ хот хооронд сургуульд явуулдаг. Сургалтын төлбөр, унааны зардал, хот руу явж байгаа хүүхдэдээ шинэ хувцас хунар авч өгөх, байрны түрээс зэрэг маш их зардлууд гардаг.

Хот руу хүүхдээ явуулахад урьд нь долоон сая төгрөгийн зардал гардаг байсан бол ханш унаснаар 10 гаруй сая төгрөг болж нэмэгдсэн. Энэ зардал малчдын хувьд маш том асуудал болж хувирсан байна. Тийм учраас махны экспортыг яаралтай нээх шаардлагатай. Мөн Засгийн газар аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаанд саад болох бус компаниудын агуулахад байгаа махыг яаралтай экспортлох чиглэлд санаачилгатай ажилламаар байна.

Аж ахуйн нэгжүүд банкинд найдах ямар ч үндэсгүй болсон. Банкууд хамгийн баталгаатай зээл болох цалин, тэтгэврийн зээл гаргахгүй байна гэдэг нь компаниудад зээлийн санхүүжилт өгөх боломжгүй гэсэн үг. Энэ нь 250-иад мянган малчин өрхийн амьдралд хүндээр нөлөөлөх нөхцөл байдалд оруулж байна. Үүнээс гадна мал туранхай байгаа. Өвөлжилт нэлээн хүндэрвэл өвлийг даахааргүй байдалтай байгаа учраас малчид мал, махны үнэ, борлуулалтын асуудалд ихээхэн санаа зовж байна.

-Олон улсын байгууллагуудаас манай улсыг дефолт зарлах эрсдэлтэй хэмээн мэдээлж байна. Сангийн сайд үүнийг үгүйсгэсэн. Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны даргын хувьд та энэхүү мэдээллийг хэр бодитой гэж харж байна?

-Өнөөдрийн байдлаар манай улсын Засгийн газрын зээл байнга нэмэгдэж байна. Энэ зээлийг үр ашигтай төсөл, хөтөлбөрт зарцуулахгүй төсвийн урсгал, хэт үрэлгэн зардалд санхүүжүүлэх замаар ашиглаж байгаа нь манай орны ирээдүй хүнд нөхцөлд байна. Ер нь дотоод, гадаад өр бидний ирээдүй, үр хүүхдэд өвлөгдөнө. Өнөөдөр сайхан амьдарч үр хүүхдэдээ ядуу буурай, өрөндөө баригдчихсан улсыг хүлээлгэж өгөх нь бидний хувьд маш хариуцлагагүй үйлдэл.

Цар тахал, дайн, тээвэр ложистикийн хямралтай холбоотойгоор бараа бүтээгдэхүүний үнэ маш их өсч байна. Үүнд хамгийн их нэрвэгдэж байгаа нь эцсийн худалдан авагчид болох иргэд. Бүх төлбөрийг төлөгчид нь иргэд болоод байгаа юм. Иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах, бараа бүтээгдэхүүний үнийг тодорхой хэмжээнд барих ажлыг Засгийн газар сайн хийх ёстой. Харамсалтай нь сайн ажиллаж чадахгүй байна. Ер нь малчид хавар, өвөл хэрэглэсэн бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг ноолуураар төлдөг. Зун намартаа хэрэглэсэн бараа бүтээгдэхүүнийхээ төлбөрийг малаа борлуулж төлдөг. Ноолуур хангалттай өндөр үнэтэй байхад малчид мөнгөгүй болж байна гэдэг бол бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэт өссөн, инфляци өндөр байгаагийн илрэл. Тиймээс эдийн засагт, тэр дундаа хүнсний салбарт гол зүйлийг бүтээж яваа малчид, тариаланчдын асуудлыг шийдвэрлэх нь хамгийн чухал.

-ҮХНӨ-д оруулах эсэх асуудал шуударч байх шиг байна. Та аль заалтыг нь дэмжиж алийг нь эсэргүүцэж байгаа вэ?

-ҮХНӨ дөрвөн бүлэг хэсэгт явагдах гэж байна. Сүлдний асуудал, Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалт, үзэл бодлоороо эвлэлдэн нэгдэх асуудал тодорхой хэмжээнд шийдэл нь гараагүй байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хийх хамгийн чухал асуудал нь парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэх тухай. Энэ асуудал дотроо дөрвөн дэд хэсэгтэй. Эхнийх нь сонгуулийн тогтолцоог холимог систем нэвтрүүлж Үндсэн хуульд үүнийгээ тусгах асуудал байна. Мажоратор буюу хүнээ сонгодог тогтолцоо бол сонгогчдын саналыг маш их гээдэг. Тухайлбал, нийт сонгогчдын 58 хувь нь МАН-ыг сонгохгүй гээд байхад УИХ-ын нийт суудлын 82 хувь буюу 62 суудлыг авсан байх жишээтэй. Энэ бол сонгогчдын саналыг ихээр гээдэг систем. Сонгогчдын санал үнэтэй байдаг. Пропорциональ системийг оруулж ирэх нь АН болоод жижиг намуудын хувьд чухал шийдвэр. Тийм учраас энэ асуудлыг дэмжиж байна.

Хоёрдугаарх нь, гишүүдийн тоог нэмэх. 76 гэдэг тоог гаргахад Монгол Улсын нийт сонгогчдын тоо 800 мянга байсан. Гэтэл өнгөрөгч Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар сонгогчдын тоо хоёр сая 100 мянга болсон байна. Энэ нь УИХ-ын гишүүд төлөөллийнхөө чадварыг алдах магадлалд хүрч байна. Гэхдээ 140, 150 болгож нэмэгдүүлэх нь буруу. Учир нь гишүүд, парламентын нэр хүнд ийм муу байхад гишүүдийн тоог ингэж нэмэх нь буруу гэж үзэж байна. Тиймээс 99-өөс дээш гаргахгүйгээр гишүүдийн тоог нэмэх нь зүйтэй гэж үзэж байна.

Гуравдугаарх нь, давхар дээл. Өнөөдрийн Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын дан дээлтэй сайд нарын ихэнх нь мэргэжлийн сайд нар байна. Мэргэжлийн сайд нар урт хугацаандаа тухайн салбарт хэрэгтэй зөв шийдвэрийг гаргадаг. Энэ нь Монгол Улсын хөгжилд маш чухал. Дан дээлтэй сайд нар парламентад асуудлаа оруулж ирэхээр дахин сонгогдохгүй УИХ-ын гишүүд гишүүн байгаа дээрээ сайд болохын тулд дан дээлтэй сайд нарын асуудлыг нь унагаах, хавсайдаж асуулт асууж нөгөө гишүүн нь хариулах замаар тухайн дан дээлтэй сайдыг ард түмэнд муухай харагдуулдаг асуудал бий. Тиймээс 2020 онд хэрэгжсэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу дан дээлтэй сайд байх нь Монгол Улсын хөгжилд хэрэгтэй гэж үзэж байна.

Дөрөвдүгээрх нь, Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох тухай. Монголын ард түмэн гурван сонголт хийдэг. Нэгдүгээрх нь, УИХ. Хоёрдугаарх нь, орон нутгийн. Гурав дахь нь, Ерөнхийлөгчийн сонгууль. Гэтэл энэ гурван сонголтын нэгийг нь булаан авч парламентаас Ерөнхийлөгчийг сонгоно гэдэг бол даварсан парламент, задарсан Засгийн газарт ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч даруулга болох учиртай. Дээрээс нь баахан хулгайчтай хуулийнханд ард түмнээс сонгогдсон хүчтэй Ерөнхийлөгч зангараг үзүүлэх нь зүгээр юм уу гэж харж байна. Тиймээс энэ асуудалд эсрэг байр суурьтай байгаа.

Харамсалтай нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр бус Үндсэн хуулийн Цэцээр энэ асуудлын хоёрыг нь шийдэж байгаад би харамсаж байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгуулийн тогтолцоог Үндсэн хуулийн Цэц саяхан шийдсэн. Тухайн парламент сонгуулийн тогтолцоог Сонгуулийн хуулиар шийдэх нь эрх баригч нар өөртөө тохирсон сонгуулийн системээр сонгуулиа явуулна гэсэн үг. Энэ асуудал бахь байдгаараа үлдлээ. Өөрсдөө мажоратор тогтолцоо хэрэгтэй гэвэл түүнийгээ хуульчлаад явах байдал руу аваачиж байна. Тиймээс Үндсэн хуульд зайлшгүй сонгуулийн тогтолцоог зааж өгөх хэрэгтэй байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа, Н.Ганибал нар давхар дээлний асуудлыг өргөн барьснаар Үндсэн хуулийн Цэц шийдвэрлэж байна. Мэргэжлийн Засгийн газартай байх асуудлыг ингэж Үндсэн хуулийн Цэцээр шийдэж байгааг буруу гэж харж байна. Парламент Үндсэн хуулийн Цэц дээр хүмүүсийн гар хөл болсон хүмүүсээр асуудлыг шийдүүлж байхын оронд өөрсдөө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөө хийгээд явсан нь илүү үр дүнтэй гэсэн байр суурьтай байна.

-Энэ сарын 22-ноос ээлжит бус чуулган хуралдана. Ээлжит бус чуулганаар ямар асуудлууд хэлэлцэх төлөвтэй байгаа бол?

-Миний ойлгосноор ээлжит бус чуулганаар Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой хаалттай мэдээллийг сонсох байх. Хоёрдугаарт, давхар дээлний асуудалтай холбоотойгоор Үндсэн хуулийн Цэцийн гаргасан дүгнэлтийг хүлээж авах шийдвэр гаргах байх. Ингэснээр асуудлыг өнгөцхөн засаад өнгөрч байна. Нийгэмд тодорхой хэмжээнд асуудал үүсгэж байгаа энэ зүйлийг парламент ул суурьтай шийдэх ёстой гэж үзэж байна.