Бөх судлаач Л.Жамсрантай баяр наадмын бөхийн барилдааны өнгийг шинжиж ярилцлаа. Тэрбээр сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд үндэсний бөхийн барилдааныг дагнан судалж, хэд хэдэн бүтээл туурвиж хэвлүүлсэн юм.

-Сайхан зусаж байна уу, та. Наадам дөхсөн өдрүүд танд ямар мэдрэмж авч ирдэг вэ?

-Сайхан. Сайхан зусаж байна уу. Наадмаар хэн яаж барилдах бол гэх бодол л толгойд эргэлддэг дээ. Ямар залуус дээш цойлж, аварга арслангуудтай барилдах нь сонирхолтой. Бичсэн, тэмдэглэсэн зүйлсээ хараад хүлээж байхад л наадам болчихсон байдаг.

-Энэ жилийн наадмын бөхийн барилдааны өнгийг та яаж харж байна вэ?

-Их ойн дараа жил цөөхөн начин төрдөг зүй тогтол харагддаг. Энэ жил ч үргэлжлэх болов уу. Наадмын дөрвийн давааны оноолт яаж таарах нь сонин байна. Ер нь аварга, арслан заанууд л тавын даваанд чихцэлдэх болов уу даа. Даян аварга Н.Батсуурь, улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат, О.Хангай, улсын арслан Р.Пүрэвдагва, Ц.Содномдорж, Б.Орхонбаяр, улсын гарьд М.Бадарч, улсын заан Б.Пүрэвсайхан, Б.Бат-Өлзий, Д.Анар, Б.Серик, М.Лхагвагэрэл нарын 14 хүчтэн тавын даваанд босч ам авах зураглал харагдаж байна. Энд онцолсон хэдээс ганц нэг нь л дөрвийн даваанд унах магадлалтай. Гэхдээ боломж тун бага. Ийм бөхчүүд шөвгийн даваанд гарлаа гэж үзвэл улсын заанууд тун цөөхөн бөхөөс сонголт хийнэ. Төв аймгийн Д.Хүдэрбулга, Булганы Д.Амарсайхан, Баянхонгорын Д.Цэрэнтогтох, Э.Батмагнай гээд шилэгдмэл начингуудаас л ам авч барилдана.

-Жил жилийн наадмын тавын давааны тунаа бол тод өнгө нь байдаг. Энэ жил ямар бөхчүүд тунах бол?

-Энэ жил харцагууд хоорондоо тунах болов уу. Улсын харцага “өндөр” Мөнх-Эрдэнэ сүүлийн барилдаануудад гойд сайн байна. Бараг л тунана даа. Зааланд ингэж сайн барилдсан бөхчүүд л туначихаад байдаг. Магадгүй Б.Зоригтбаатартайгаа тунахыг үгүйсгэхгүй. Тэр жил Б.Соронзонболд, А.Бямбажав гэж салдаггүй хоёр найз тунаад гал ноцтол барилдаж цэнгэлдэхийг шуугиулж байсан удаатай. Тэгвэл энэ жил О.Мөнх-Эрдэнэ, Б.Зоригтбаатар нар тунаад барилдах магадлалтай шүү. Үгүй бол Өвөрхангайн Ц.Бямба-Отгон тунах магадлалтай.

-Наадмын түрүү, үзүүрт та ямар хүчтэний харж байна?

-Яг одоо л бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилалт жигдэрч байна. Миний харж байгаагаар Б.Бат-Өлзий зааны цаг ирсэн гэж харж байгаа. Ховд дэвжээндээ туршлагатай багш нарын дэргэд чамбай бэлтгэл хийж байгаа заан арслан цолны даваанд л гарна даа. Түүнчлэн Архангайн М.Бадарч гарьд арслан цолны төлөөх ээлжит дайралтаа хийнэ. Мөн л бүх юм нь дүүрсэн сайхан бөх. Бадарч, Бат-Өлзий нар гарч ирээд хоорондоо тулахад Бат-Өлзий заан давах магадлал харьцангуй илүү. Зүү орох зайгүй нягт хийгээд ойгүй их бяртай бөх шүү дээ, Бат-Өлзий заан. Заалны барилдаанд Бат-Өлзий шиг ноёлж барилддаг бөх наадмаар түрүүлдэг жишиг бий. Ч.Санжаадамба, О.Хангай, Ц.Содномдорж нарыг энд нэрлэж болно. Заалны барилдаанд өнгөлсөн бөх наадмаар түрүүлдэг үзэгдэл ч бий. Энэ жил Бат-Өлзий заан түрүүлж, Ховдын бөхчүүд давхар цохилт хийнэ гэж харж байна даа. Миний харж байгаагаар ийм хэдхэн хүний хооронд үзүүр, түрүүний таавар яригдах болов уу.

-Даян аварга Н.Батсуурь яаж барилдах нь олны анхааралд байна. Дархан аварга болох боломжийг нь та яаж харж байна вэ?

-Н.Батсуурь аварга дархан аварга цолны төлөөх сүүлийн дайралтуудынхаа нэгийг энэ жил хийх байх. Хамгийн багадаа 5-6 насаар дүү ид барилдаж байгаа залуусыг илүүрхэж 512 бөхийн барилдаанд түрүүлж цолоо дархална гэдэг ард гарахад хэцүү ажил л даа. Өнгөрсөн жил 1024 бөхийн барилдаанд том боломжийн өмнө тулж ирээд Б.Орхонбаяр арсланд унасан. Одоо бол тун хүнд л даалгавар. Гэхдээ түүнд эрэмбэ нь байна. Тавын даваанаас цааш зүүнийг аваад л явна. Гэхдээ долоогоос дээш даваанд ам авах сонголт нь хумигдаж ирнэ.

-О.Хангай аварга ч Даян аварга цолны төлөөх дайралтаа хийх байх. Үүнд та ямар таавар хэлэх вэ?

-Залуу аваргын тухайд тэгш ойн жил сайхан барилдаж түрүүлсэн. Аваргын барилдааныг анзаарахад айхтар хий зай л гаргаад байх юм. Өнгөрсөн хавар л гэхэд сумын заан хүүгийн этээнд тас гэдрэгээ саваад унаж байх жишээтэй. Их л цочоотой харагдах юм. Хөл рүү дохиход л энд тэнд гишгэж байгаа харагддаг. Залуу аваргын барилдаан сайн тогтож өгөхгүй байгаа юм болов уу даа. Бат-Өлзийтэй харьцуулахад боломж арай бага л даа.

-Цол ахих бөхчүүд улсын цолоо ахиулах бол. Үүнд та ямар таавар хэлэх вэ?

-“Алтан цом”-ын төлөөх өрсөлдөөний шигшээд шалгарч барилдаанд шалгарсан бөхчүүдийн цөм нь шөвгийн даваанд гарч өрсөлдөх болов уу. Тэд өндөр бэлтгэлжилттэй байгаа. Өөрөөр хэлбэл тэд л цолоо ахиулна. Ахиулах бөхчүүдийн тэргүүн эгнээнд улсын харцага О.Мөнх-Эрдэнийг нэрлэх байна. Өнгөрсөн жил зааны даваанд босч О.Хангайд өвдөг шороодож байсан бол энэ жил зааны даваанд гараад л ирнэ. Энд л Бат-Өлзий заантай туначихдаггүй юм бол цол ахина. Мөн Төв аймгийн харьяат улсын начин Д.Хүдэрбулга цол ахихаар сайхан өнгөтэй байна. Барилдааны хувилбар нь илүү баялаг болсон байна лээ. Б.Зоригтбаатар харцага ч цол ахих л хүмүүсийн нэг. Гэхдээ бэлтгэлжилт ямар байгааг сайн мэдэхгүй юм. Сүүлд “Алтан цом”-ын төлөөх барилдааны үеэр харахад бага зэрэг уналттай байгаа нь анзаарагдсан. Одоо сэргэсэн байх аа. Завханы Лхагвагэрэл заан, Дундговийн Э.Даш начин гээд бөхчүүд цол ахих болов уу. Булганы начингуудаас гараад ирж мэднэ. Сумъяабат тун сайн байгаа.

-Шинээр улсын цол авах залуусын талаар ямар таавар танд байна вэ?

-Өнгөрсөн жил олон начин төрсөн. Энэ жилийн тухайд олондоо л 4-5 аймгийн цолтон улсын цол авах болов уу. Улсын аварга Ч.Санжаадамбын тухайд дэвжээний залуусаа дэмжиж цолны босгоор алхуулах талаараа хэлснийг та бүхэн сонссон байх. Энэ жишгээр зарим улсын том цолтнууд дүү нарыг дэмжих таарна. Бусдаар бол том цолтнууд ингэж чихцэлдэж байхад залуу бөх гүйх завсар бараг л гарахгүй болов уу даа. Архангайн С.Сүхбат, Э.Мөнхжаргал, Өвөрхангайн О.Наранбаатар, Т.Довчинсэмбээ гээд цөөхөн залууг л начин цолны тааварт хэлэх байна. Эдэн дээр Ховдын аймгийн начин М.Баяржавхлан нэмэгдэнэ. Аварга, арслангуудыг даваад байдаг тэр том хүү наадмаар даага хөтөлж мэднэ.

-Сая баяр наадам зохион байгуулах комиссоос наадмаар идэвх харж хасах тухай мэдээлэл хэлж байна. Энэ шийдвэрийг та яаж харж байна вэ?

-Бөхчүүд үүнд төрөл бүрийн л байр суурь илэрхийлэх байх. Хувийн зүгээс хэлэхэд хэрэв наадмын дэвжээнд барилдааны идэвх харж хасвал дуусахгүй олон маргааны эхлэл бий болно. Батсуурь аваргыг идэвхээр хасвал яах вэ. Улаан хэрүүл болж, цаашлаад эмх замбараагүй байдал ч үүсч болно. Монгол бөхийн цагт хязгаарлагддаггүй

Л.Жамсран: Наадмаар Б.Бат-Өлзий заан түрүүлж, Ховдын бөхчүүд давхар цохилт хийнэ гоё уламжлалыг эд нар эвдэж байна л даа. Ийм дураараа байж болохгүй л гэж харж байна. Гэхдээ энэ асуудал эцэслэгдэж шийдэгдээгүй байна. Хэрэв энэ хэвээр шийдэгдвэл наадмын салхи өөр тийшээ эргэнэ. Б.Орхонбаяр, Б.Зоригтбаатар, Э.Батмагнай гээд бөхчүүд наадмын өнгө тодорхойлох боломжтой.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин