-Энэ эдийн засгийн коридор Монгол Улсын толгой дээрээ тавиад тайван аялах алтан цар юм-

Ала-ад-Дин Ата-Мелик Жувейнийн “Дэлхийг байлдан дагуулагчдийн түүх”-энд “Монголчуудын авчирсан энх тайван цагт Торгоны замаар зорчсон хэн ч алтан цар толгой дээрээ тавиад тайван амгалан зорчдог байлаа” гэсэн өгүүлбэр бий. Өнөө цагт дэлхийн аль ч улс оронд алтан цар байтугай алтны орцтой зүйл аваад тайван явж чадах нь юу л бол. Энд алтан царны тухай зүгээр ч нэг дурдсангүй. Монгол Улсын ирээдүй цагт авч очих алтан цар бол эдийн засгийн өсөлт, хоёр гүрний дундах газарзүйн таатай байдлаа ашиглан эдийн засгийн коридор бий болгох явдал юм. Энэ тухай миний бие цээжний пянгаар ч хэлээд байгаа юм биш. Монгол Улсын Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Гадаад харилцааны яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Дэлхийн банк, Үндэсний хөгжлийн газар, МУИС-ийн Бизнесийн сургууль хамтран “Евроазийн эдийн засгийн коридорт Монгол Улсын оролцоо” сэдэвт олон улсын бага хурлыг саяхан зохион байгуулсан. Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч Жан Паскалтай уулзахад “Монгол орон газарзүйн байрлалын хувьд дэлхийн хоёр том орны дунд оршдог. Энэ нөхцөл байдлаа ашиглаад эдийн засгийн коридорын асуудлыг үр дүнтэй хэрэгжүүлж чадвал Монголын эдийн засгийн хөгжлийн томоохон тулгуур болно. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн бодлогод гол стратегийн нэг энэ юм. Эдийн засгийн коридорын асуудлыг цаашид эрчимтэй анхаарч хөгжүүлэх нь маш том ач холбогдолтой гэдгийг ахин дахин онцолмоор байна. Тухайлбал, Монгол Улсын эдийн засгийн гол уламжлалт салбар болох хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, тэр дундаа махны экспортыг нэмэгдүүлэх, зах зээлийг яаж сайжруулах вэ гэдэгт эдийн засгийн коридор маш чухал үүрэгтэй. Махны экспортыг эдийн засгийн зөв коридор, зөв арга хэмжээ авахгүйгээр нэмэгдүүлэх боломж хомс. Тийм учраас үүнийг шийдэхийн тулд маш олон асуудлуудыг сайжруулах шаардлагатай. Нэгдүгээрт, институцийн асуудал байна. Эдийн засгийн коридорыг яаж зөв хэрэгжүүлэх вэ гэдэгтээ анхаарах ёстой. Хоёрдугаарт, дэд бүтцийн асуудлууд байна. Гуравдугаарт, хүний нөөцийн асуудал байна. Энэ бүх цогц арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Мөн зөвхөн тухайн тодорхой салбарыг төрөлжүүлэхээс илүүтэй бүтээмж, инновацийг аль болох нэвтрүүлэх замаар эдийн засгийн коридортой уялдуулж эдийн засгийн хөгжил, төрөлжилтийг авчрах ийм боломж бүрэн бий. Институци, хүний хөгжил, дэд бүтэц гэсэн гол асуудлууд дээрээ анхаарах шаардлага тавигдаж байна” гэж байсан. Бөмбөрцөг даяар эзний хэмжээнд тооцогдсон Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч энэ хүний үгийг бид зүгээр нэг амны хийгээр гарсан хоосон хөөс гэж ойлгож болохгүй байх. Манайхан Евразийн эдийн засгийн коридор гэхээр Ерөнхий сайдаасаа эхлээд ерийн иргэнээ хүртэл Орос, Хятад хоёр орны дунд тавигдаж буй байгалийн хийн хоолой л гэж ойлгоод байх шиг хандлага ажиглагдаад байгаа. Мэдээж байгалийн хийн хоолой Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээр дамжвал тэрэн шиг сайхан зүйл байхгүй. Гэхдээ бид ганцхан байгалийн хийн хоолой манайхаар дайраасай гэж залбирна гэдэг модон дээр бяслаг зууж суугаа хэрээг аргадах үнэгний үлгэртэй адил явдал болно. Бяслаг газарт унаа ч уу, үгүй ч үү. Тиймээс зөвхөн байгалийн хийн хоолой дайрах бол уу гэж горьдохоос илүү эдийн засгийн төрөлжсөн, солонгорсон олон зам харгуйг хараачлан төрийн бодлогоо чиглүүлэх нь зүйд нийцэх бол уу.

Ерөнхий сайдын найдлага биелдэг бол ч тэнгэрийн умдаг атгана

ОХУ-ын нийслэл Москва хотноо Орос, Монголын Ерөнхий сайд нарын хэлэлцээр болсон. Энэ уулзалтаар Монгол улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжих Оросоос Хятад руу нийлүүлэх хийн хоолойн төсөл эхэлсэн талаар мэдэгдсэн талаар ОХУ-ын “Regnum” холбооны агентлаг мэдээллээ.“Оросоос Хятад руу нийлүүлэх хийн хоолойг Монголын нутаг дэвсгэр дээгүүр дайруулан барих төслийг Оросын тал дэмжиж байгаад бид баяртай байна. Энэ төсөл өнөөдөр эхэлж байна гэж би ойлгож байгаа. Энэ удаагийн айлчлал өргөн агуулгатай, цогц голдрилоор явж байгааг онцолъё” хэмээн манай Ерөнхий сайд мэдэгдсэн байна.Оросын Ерөнхий сайд Дмитрий Медведев талууд шинэ хөрөнгө оруулалтын төслүүдийн талаар тохиролцсоны дээр, одоо хэрэгжиж байгаа төслүүдийн талаар ярилцсан хэмээн мэдэгдлээ. Тэр дундаа Улаанбаатар төмөр замын сэдвийг хөндсөн байна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин Халх голын 80 жилийн ойгоор манай улсад албан ёсны айлчлал хийгээд буцсаныхаа дараа Оросын төрийн өмчит “Газпром” компанийн удирдлагатай уулзан, Оросоос Хятад руу нийлүүлэх хийн хоолойн шинэ салааг Монголоор дамжуулах боломж судлахыг хүсч байсан. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын Орост найдаж байгаа хийн хоолой дамжих асуудал хий хоосон үлгэр болж замхрахыг ч үгүйсгэхгүй. Хэрвээ энэ найдлага бүтвэл манай улсын хөгжил дэвшилд өчнөөн их нэмэртэй гэдэг нь ойлгомжтой. Хийн хоолой Монголоор дамжвал Евразийн эдийн засгийн коридорын нэгээхэн хэсгийг эзэмшээд авсантай ялгаагүй юм. Гэвч, үүнд тэгтлээ найдаж хөөрцөглөөд байлгүйгээр, бусдын нөөц бололцоонд ирээдүйгээ даатгачихалгүйгээр өөрийн алтан цараа яаж бий болгох вэ гэдгээ бодох нь л хамгийн чухал юм.

Худалдааны тээвэрлэлт маш чухал

Их хаадын үед Монгол Улс Евразийг холбосон Торгоны замын гол тоглогч байсныг бид түүхийн тайзнаас сайтар уншиж мэдэрдэг. Гэхдээ яг одоогийн байдлаар бол Монгол Улс далайд гарцгүй, гуравдагч хөршүүддээ бараа бүтээгдэхүүнээ гаргаж чаддаггүй ядуу буурай орон болсон нь гашуун ч гэлээ үнэн. Монголын худалдааны тээвэрлэлтийн 60 хувь нь төмөр замаар тээвэрлэгддэгийн, 1800 км нь Хятадын Тянжин боомтоор, 3800 км нь Оросын Владивосток боомтоор тээвэрлэгддэг. Энэхүү төмөр замын тээвэрлэлтээр Монголын эдийн засгийн томоохон хэсгийг эзэлж буй төмрийн хүдэр, нүүрс, газрын тос, цайр гэх мэт зүйлс нь тээвэрлэгддэг. Мэдээж гаалийн мэдүүлэг гэдэг нь шаардлагатай тохиолдолд хилээр оруулж ирж буй ан амьтан, ургамал ногоо болон бүтээгдэхүүний чанарын шалгалтанд баталгаа өгдөг бичиг баримт юм. Зөвшөөрөл хүсэн шалгагдаж буй бараа бүтээгдэхүүний тоо хязгааргүй байдаг. Монголын эдийн засгийн хөгжилд тулгамдсан аливаа саад бэрхшээлийг даван туулахад туслалцаа үзүүлэхээр найрсгаар хамтран ажиллаж буй Орос болон Хятад хоёр орны анхаарлыг Монголын эдийн засаг зүй ёсоор татдаг. Даяарчлал эрчимтэй явагдаж байгаа өнөө үед дамжин өнгөрөх төмөр замын тээвэр нь Монголын хувьд удаашралтай асуудал болоод байгаа. Евразийн хөндлөн туулах мөрөөдлийн төмөр замын төсөөлөл Монголын ирээдүйд гэрэл гэгээ тусгаж болох ч газар зүйн хувьд таагүй байдлыг үгүй болгох боломжгүй бол уу. Бид л газарзүйн байрлалаа ертөнцийн төв цэг мэт өндрөөр үнэлээд байгаа болохоос ачир дээрээ хоёр их гүрэнд бүслүүлсэн, нэг ёсондоо аюулын тойрог дотор эргэлдэж буйтай ялгаагүй байдалтай байдаг нь нууц биш. Монголын дотоодод барааны хөдөлгөөний урсгал сүлжээг зохион байгуулах авто замын хөгжил яагаад чухал болох талаар бүхэлд нь өгүүлсэн боловч, Монголын дотоодын тээвэрлэлтийн сүлжээ, дэд бүтэцхамгийн тулгамдсан ажил болж байдаг. Зам тээврийн тухайд Хятадын жишээг бодитоор хэрэгжүүлж, нэгдүгээр шатанд 600 км, хоѐрдугаар шатанд 1000 км дотор, төмөр зам төдийгүй ачааны машины тээвэрлэлтийг голлон хөгжүүлсэн жишээнээс суралцах хэрэгтэй юм. Ачааны машины тээвэрлэлтийн тухайд хөрш улс орнуудтай давхар дугаарын зөвшөөрлийн тогтолцоог хэрэгжүүлбэл улсын хилээр ачааны машиныг оруулах явдлыг хялбар болгоно. Ингэснээр эдийн засгийн үр ашиг ч өсөх юм. Мөн улсын хил дээр гаалийн баталгаат агуулахыг барих, хамтран эзэмшснээр гаалийн шалгалтыг 2-4 цагийн дотор шуурхай багтаан явуулдаг болно. Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг өөртөө татах чухал нөхцөл бүрдэж их хэмжээний ашиг авчрах болно. Харамсалтай нь бид Замын-Үүд, Алтанбулаг гэх хойд урд хоёр хил дээрээ эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулна гэж мянган сайхан үлгэр ярьсан нь өнөө хүртэл ажил хэрэг болохгүй л байгаа юм.

Хашир хандгай Хангай сайд юу ярив?

Хоёр хөрш маань байгалийн хийн хоолойгоороо холбогдчихлоо. Энэ төслийн хоёрдугаар шат өрнөхөөр бэлтгэл ажилдаа орсон бөгөөд Монголоор дайруулах хувилбарыг эрчимтэй ярьж, судалж байгаа юм. Энэ талаар Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд асан Л.Хангай “ОХУ-БНХАУ-ыг холбосон байгалийн хийн хоолойн бүтээн байгуулалт дуусаад нээлтээ хийх гэж байна. Энэ хийн хоолойг Монголоор дайруулах гэж байсныг нь болиулчихлаа гэж хэвлэл мэдээллээр маш их явсан. Гэвч бодит байдал нь өөр юм. 2014 онд ОХУ-БНХАУ-тай гэрээ байгуулсан.Эхний ээлжинд ОХУ зүүн тийшээгээ хийн хоолой тавих “Сибирийн эрчим хүч-1” төслөө хэрэгжүүлнэ гэж төлөвлөсөн. Хятадын зүүн хойд нутагт, цаашлаад Ази Номхон далайн орнуудад хий нийлүүлэх зорилготой. Түүнээс биш санаатайгаар Монголыг тойруулна гэх бодлого байгаагүй юм билээ. ОХУ-ын хий нийлүүлэлтийн хэрэгцээг зөвхөн ганц төсөл хангаж чадахгүй. Цаашлаад “Сибирийн эрчим хүч-2”, магадгүй гурав, дөрөв гээд үргэлжлэх байх.Хятадын өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг хангахын тулд богино хугацаанд, дөт замаар тавих арга замыг хайж байна. Үүний гаргалгаа нь Монголоор дайруулж тавих шийдэл гэж харагддаг. Тиймээс Монгол Улсын төвөөр, дэд бүтцэд нь тулгуурлан шулуунаар хийн хоолой татах нь зөв шийдвэр гэж олон удаа ярьж байсан. Одоо энэ хувилбар бүр эрчимтэй хөндөгдөж байна.Монголоор дамжуулбал хүртэх өгөөж мэдээж их. Мянган куб метр хийг 100 км хоолойгоор дамжуулахад 2.5 ам.доллар байдаг.Хэрэв Монголын нутгаар төмөр замыг дагуулаад тавибал нийт мянга гаруй км үргэлжлэх юм. Одоо ашиглалтад орохоор яригдаж байгаа хийн хоолойтой адилхан жилд 38 тэрбум шоо метр хий нэвтрүүлнэ гэвэл манайд тэрбум орчим ам.долларын орлого орно гэж таамаглаж болно. Украин гэхэд хийн хоолой дамжуулсныхаа төлөө жилд гурван тэрбум ам.доллар олдог.Хятадад ч байгалийн хийн хоолойн ашиг тус их бий.Аж үйлдвэржсэн бүс нутагтаа хүргэх, байгаль орчны эмзэг асуудлаа шийдэх зэрэг тулсан хэрэгцээ байгаа тул аль болох хурдан хийн хоолойгоор холбох нь чухал байгаа юм. Хийн хоолойн салбарт нэг ажлын байр бий болбол бусад салбарт дөрвөөс зургаан ажлын байр бий болох бололцоотой гэсэн судалгаа байдаг. Хэрэв Монголоор дайруулбал гурав дөрвөн жилийн дотор барина гэсэн судалгаа байдаг. Оргил үедээ 3700 хүртэл хүн, ашиглалтад өгсний дараа 1500 орчим хүн байнгын ажлын байртай болно гэсэн тооцоо бий. ОХУ-ын “Газпром”, Хятадын “CNPC” хоёрын хамтын ажиллагааны үр дүнд хийн хоолойн эхний төсөл амжилттай дууслаа.Одоо дараагийнхыг Монголоор дайруулбал Монголын нэг хувийн хэвшлийн компани оролцох шаардлагатай болно. Гэхдээ өчигдөр байгуулагдсан жижиг компанитай энэ хоёр аварга тоож хэлэлцээ хийхгүй. Тиймээс “Эрдэнэс Монгол” ХХК хамгийн боломжтой хувилбар. Засгийн газарт шууд харъяалагддаг төрийн өмчит компани л энэ ажлыг явуулж чадах байх. Түүнээс биш нэг яам, агентлаг хариуцаж чадахгүй” гэж түс тас хэлсэн нь анхаарал татаж байгаа.

Үргэлжлэл бий.