Бөхийн галуудын наадмын сорилго барилдаануудыг анзаарахад өнөө жил хэн хэн өнгөнд барилдах нь ерөнхийдөө харагдаж байна. Өнгөрсөн улирлын турш өндөр формоо хадгалсан Оргихын Хангай харцага энэ жил “Сүүж” ууланд улсын заан Ц.Мягмарсүрэн багшийнхаа удирдлагад бэлтгэл сургуулилтаа базаалаа.

Бэлтгэлийн үеэр бол Хангай харцагын энд ойртож барилдах хүн олдохгүй байгааг галынх нь бөхчүүд бүгд хэлж байна.

Тааралдсан бөхөө л чээжиндээ тээгээд хааш нь ч хамаагүй чулуудчихаад байгааг аймгийн цолтнууд нь ярьж байгаа юм. Сүүж уул орчмоор л Хангай харцагын бярыг шагшсан улс байна. Бэлтгэл нь онцгой сайн байгаа түүний тухайд долдугаар сар цухуйнгуут бэлтгэлийн ачааллаа бууруулж хөнгөн бэлтгэлдээ ороод байгааг Ховдын хурц арслан Б.Баянмөнх хэлж байна лээ. Өнөө жил 31 настай тэрбээр наадам дөхсөн өдрүүдэд нойр хоолондоо тун сайн, сэтгэл зүйн бэлтгэл мундаг байгаа гэсэн. Наадмын даваанд шийдвэрлэх барилдаанаа долоогийн даваанд харцага Б.Бат-Өлзий юм уу, Б.Орхонбаяр нарын хэн нэгэнтэй нь хийж таарна. Хэн хэнтэй нь өгөө аваатай л барилддаг. Гэхдээ энэ жилийн тухайд Хангайгийн форм бусдаасаа илүү байгааг багш нар нь нууцгүй хэлж байна. Сүүж уулын бөхийн гал руу хараа бэлчээхэд Ховдын хязгаараас аварга цолтон төрөх магадлал маш өндөр байна. Улсын манлай заан Донровын Долгорсүрэн гуай “Хангайг ард түмэн жил хүлээлээ. Өнөө жил тэр их хүлээлтийг тайлах байх. Их олон унаа даваа дууддаг. Ер нь Хангай түрүүлэх цаг нь болсон” гэж шууд хэлж байна лээ. Ахмад бөхчүүд ингэж онцлоод байгаа нь цаагуураа нэг юм хэлээд байгаа биз.

Улсын даян аварга Н.Батсуурь дархан аварга цолны төлөөх сүүлийн дайралтаа энэ жил хийнэ. Түүний хувьд 1024 бөхийн барилдаанд ес давж үзүүрлэхэд л үндэсний бөхийн оргил дархан аварга цолны болзол хангах учиртай. Өөрөөр хэлбэл А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нараас хойш анхны дархан аваргаа монгол үндэсний бөх өлгийдөж авна гэсэн үг. Өлгийдөх магадлал ч маш өндөр. Ингэж үзэх хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт Н.Батсуурь наадмын дэвжээнд амласан бөхдөө бараг унаж үзээгүй бөх. Энэ үзүүлэлтээс барилдаанаа маш нарийн, зөв тооцоолдог нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Өөр нэг үндэслэл нь Увсаас том фракц наадамд зодоглоно. Өөрөөр хэлбэл Т.Баасанхүү, Ц.Мөнхбаяр, Ж.Ням-Эрдэнэ гээд залуус Батсуурийн замыг засч гол өрсөлдөгч нарыг нь “цэвэрлээд” өгөх байх. Шуудхан хэлэхэд “Увс нуур” гал дархан аваргатай болох зургаа аль хэдийнэ зурчихсан гэх яриа бөхийн гал тогоонд явж байна. Наадамд зодоглох дархан аваргууд тавын даваанаас дээш гарахгүй. Тавын даваанд л залгамж халаагаа бэлтгэж нутгийн дүү нараа дэмжиж улсын цолд хүргэнэ. Ингээд тооцоход Н.Батсуурь зургаагийн даваанаас цааш зүүний магнайг аваад явна. Зургаагийн даваанд начин болсон залуусаас зөөлчилж байгаад нэгийг нь дараад авна. Долоогийн даваанд нутгийн залуусаасаа гарч ирснийг нь амлачих байх. Харин найм болон есийн даваанд гол барилдаануудаа л хийнэ. Доорх даваануудад тунаж гарч ирсэн харцагуудаас нэгийг нь амлах болов уу. Арван хэдэн жилийн туршлага, их спортын мэдрэмжээрээ дараад унах магадлал өндөр. Н.Батсуурийн бусдаас хол давуу чанар нь наадмын өндөр даваанд сэтгэл зүй маш өндөр барилддаг. Тийм ч учраас наадамд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэсэн амжилтаараа энэ цагийн бүх бөхчүүдийн оройд нь гарч зогсчихоод дархан аварга цолны төлөө дайрах гэж байна.

Архангайн М.Бадарч гарьд энэ улиралд гойд сайн бэлтгэлтэй байгаа. Дөрвөн ч удаагийн заалны барилдаанд түрүүлж, нэг удаа өнөөх О.Хангайд унаж үзүүрлэсэн. Спортын замналын оргил үедээ яваа Бадарч гарьд Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор түрүүлэх магадлал бий. Өнгөрсөн жилийн халуун намраар наадмын бэлтгэлдээ орсон тэрбээр энэ жил гол шийдвэрлэх барилдаанаа О.Хангай, Б.Бат-Өлзий нарын харцагуудын хэн нэгэнтэй нь наймын даваанд тунаж барилдах магадлалтай. Даваа унааны харьцааны тухайд хоёр харцага үл ялигүй илүүрхдэг. Архангайгаас харах өөр нэг бөх бол улсын харцага Б.Зоригтбаатар. Заалны барилдаануудад гойд амжилт үзүүлээгүй ч наадмын дэвжээнд хэнтэй ч таарсан шийдсэн мэхээ шууд хийдэг энэ бөх шуугиан тарьж мэднэ. Наадмын дэвжээнд түүнийг амлах аатай эр ховор. Улсын харцага, начин цолны давааг Зоригтбаатар шиг тунаж авсан бөх тун ховор. Өнөө жил зургаагийн даваанд Баярсайханы Орхонбаяртай тунах магадлал тун өндөр. Тэгвэл ч Хан богдыг өндөлзүүлж, Хатан туулыг цэлэлзүүлсэн ширүүн барилдаан Цэнгэлдэх хүрээлэнд болно. Энэ хоёрын тухайд хэн ч давахыг таахад хэцүү. Хэн нь ч юу хийж мэдэх учраас тэр л дээ. Өнгөрсөн намар гавьяат дасгалжуулагч Г.Элбэгийн эмчилгээнд хандив цуглуулах барилдаанд энэ хоёр бөх оноолт таарч талыг там болтол ноцолдоод Б.Зоригтбаатар сугадаж мушгиад туг тойрч байлаа. Бусдаар бол энэ хоёр бөх хоорондоо таарч барилдаагүй. Б.Орхонбаярын Зоригтбаатараас даагаа нэхэх барилдаан удахгүй болох наадмын зургаагийн даваанд тохиох байх. Б.Орхонбаяр даваад гараад ирвэл харин наадмын уур амьсгал шал өөр тийшээ эргэж мэдэх юм. М.Бадарчаас бусад том цолтнуудыг бол Орхонбаяр сугадаад л тонгорчихдог.О.Хангай, Б.Бат-Өлзий гээд харцагуудыг бүгдийг нь тонгороод улс тунхагласны ойн барилдаанд түрүүлж байлаа. Тэр түүх давтагдахыг ч үгүйсгэх арга үнэндээ байхгүй. Түүний бэлтгэлийн ирийг улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй багш тааруулж байгаа. Багш шавь хоёр бие биенээ дэндүү сайн мэдэрдэг талаар бөхчүүд хэлдэг. Хэдхэн жилийн өмнө Өсөх-Ирээдүй харцага үздэг хүнд шавиа авч очихдоо ирэх 100 жилийн түрүү бөхийг би бэлтгэж байгаа гэж ам алдсан байдаг.

Улсын отгон аварга Пүрэвийн Бүрэнтөгс аварга заал танхимын барилдаанд цөөн зодоглосон. Зодоглосон барилдуунууддаа гол төлөв доогшуур даваанд унасан. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойд их эртнээс ч бэлдсэн. Сүүлд болсон дөрвөн аваргын нэрэмжит барилдаанаар гарч ирэхдээ хачин их шуугдсан байна лээ. Хамт бэлтгэл хийдэг бөхчүүдийнх нь яриагаар бол наадмын формоо олохоор жингээ хассан нь тэр гэнэ лээ. Тухайн барилдаандаа ч үзүүрлэсэн байдаг. Аварга доогуур даваанд бага цолтнуудад гэнэ алдаад хазайчихдаггүй л юм бол Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд нар хэвийхэд зогсож л байна даа. Түрүүлж гэмээнэ дархан аварга болно.

Одоо онцлох бөхийн тухайд өнөө маргаашгүй Ерөнхийлөгчийн зарлигаар улсын арслан ч болж мэдэх юм. Өнгөрсөн жил хамаг Монголын хүчтэнүүд Хүй Мандалын дэнжид чуулахад Б.Бат-Өлзий хол тасархай түрүүлсэн. Энэ амжилтаараа тэр улсын арслан болж мэднэ. Залуучуудын холбооны ойд түрүүлсэн Б.Бат-Өлзийгийн жигдхэн форм одоо болтол үргэлжилж байгаа. Сүүлд болсон хоёр барилдаанд дараалж түрүүлсэн. Тэрбээр шийдвэрлэх барилдаанаа О.Хангай харцагатай л хийж таарна. Сэнжиг элэг бүснээс шийдсэн этээгээ хийвэл Бат-Өлзий дээр нь тусч түрүүлэх замаа засч болох талтай. Хангай ч босоо өрөлттэй арагшаагаа суучих гээд байдаг дутагдалтай. Төрөөгийн Баасанхүүд хоёр ч удаа этүүлж суусан байх. Мөн өнгөрсөн жилийн гол дуулианы эзэн Э.Нямаа арслан ч Хангайг наадмын гурвын даваанд этээд л суулгачихаж байсан удаатай.

Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал гэж эгэлгүй бөх гарч ирж буйгаа өнгөрсөн өвөл зарлаж бага наадамд түрүүлсэн. Сая “Бөх билэгт дэвжээний наадмын сорилго барилдаанд зодоглож их шөвөгт шалгарсан байна лээ. Тав давчихвал наадмын хувь заяаг яаж ч эргүүлж чадах бололцоо түүнд хангалттай байгаа. Сугадаад л авчихвал хэнийг ч мордоод дарж унадаг байгалийн өгөгдөлтэй аймгийн заан Мөнхжаргал начны даваанд Өвөрхангайн Ц.Бямба-Отгонтой тунаж барилдах зураг тод харагдаж байгаа. Бямба-Отгон дархан зүүн хөлтэй, Мөнхжаргал харин дархан мордоотой. Тунаад барилвал Мөнхжаргал л сугадаж мордоод өнөөх нь дагуулаад хөмөрч таарна. Идэрхэн хоёр залуу зааны барилдааныг бүх монголоороо нүд салгалгүй харах нь дамжиггүй. Их спортын авьяасаараа Мөнхжаргал боломж арай л илүү байж таарна.

Энд онцолсон бөхчүүдээс гадна улсын заан Б.Пүрэвсайхан, Д.Анар, улсын харцага Х.Гантулга, улсын өсөх идэр начин Чи.Батчулуун, улсын начин Д.Хүдэрбулга, Д.Мөнх-Эрдэнэ нар цол ахиж дээр дурдсан бөхчүүдэй ширүүн өрсөлдөөн үзүүлэх байх.

Харин 1980-аад оны төлөөлөл улсын аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Ц.Содномдорж, улсын гарьд Б.Гончигдамба, Ө.Бат-Орших нарын бөхчүүд начны даваанд дүү нараа дэмжиж залгамж үеэ дэмжих байх. Улсын гарьд Б.Гончигдамбын галд цэргийн хурц арслан М.Лхагвагэрэл гэж улс аймгийн цолтнуудад түрүүлээд үзчихсэн бөх байгаа. Гончигдамба гарьд галын дүүгээ начны даваанд дэмжих нь дамжиггүй. Өнөөх нь ч цаашаа сайн барилдах байх. Харин Ө.Бат-Оршихын шавь аймгийн заан Очирбатын Түмэн өнөө жил удмаа дуурсгаж улсын цол авах болов уу. Начны даваанд гарьд ах нь дэмжиж таарах байх. Содномдорж арслан харин аймгийн заан Бямба-Отгонд насаа тоолуулсан гэхэд болно. Гурав таарч гурав унасан. Наадмын дэвжээнд амлаад ширүүхэн үзэж ч магадгүй. Үгүй бол Хөвсгөлийн арслангуудаасаа нэгийг нь дэмжиж таарна.

Улсын цолонд тулаад ирчихсэн аймгийн цолтнууд олон байна. Тэдний тэргүүн эгнээнд Б.Түмэндэмбэрэл арсланг онцолъё. Өнгөрсөн улиралд аймаг, цэргийн цолтнуудын барилдаанд гурав түрүүлсэн. Дүүрэн начингийн хэмжээнд барилдах боломжтой Түмээ арслан Булганы бөхчүүд ч дэмжиж тунаанаас гаргаж өгөх байх. Булганы Орхоноос өөр нэг бөх гялалзтал барилдаж байгаа нь аймгийн арслан Энхбатын Сумъяабат. Өмнөх наадмуудад эрэмбэ багатай гарч аварга арслангуудын аманд очоод байсан энэ бөх бүх цэргийн наадамд үзүүрлэж чимэг нэмж, эрэмбээ ахиулсан. Цол дагаж бяр ч орсон байна лээ. Үүнд нэмэгдээд Сүхбаатарын Н.Өсөхбаяр, Өвөрхангайн О.Наранбаатар, Хөвсгөлийн Э.Баасанжав, Хэнтийн Д.Алтанцоож, Төв аймгийн П.Эрхэмжаргал, Булганы Да.Пүрэвдорж, Увсын Л.Энхсаруул гээд залуусын бэлтгэл сургуулилт гойд сайн байна лээ. Энэ залуусаас л улсын цолтнууд төрөх байх.

Сүүлд нь онцлоход, дархан аварга А.Сүхбатын хүү аймгийн начин Хангай 100 жилийн ойдоо зодоглохоор эрчимтэй бэлтгэл хийж байна лээ. Баянаа аваргын зээ, Сүхбат аваргын хүү Хангай өнөө жил шуугиулаад гараад ирж мэдэх л байх.