ТООС, ШОРООНООС БОЛЖ ХҮН, МАЛТАЙГАА ӨВДӨЖ БАЙНА

Энэ хүнийг Х.Туяа гэдэг. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд 20 жил мал маллаж буй нутгийн уугуул иргэн. Х.Туяа гуай малын хороо саравч, өөрийн амьдрах тохьтой байшин, нарийн ногооны хүлэмж гээд орчны бүхий л тохижилтыг хийсэн хөдөлмөрч нэгэн.

Гэтэл түүний олон үеэрээ малаа хариулж амьдарсан уудам говь нутаг өнөөдөр хүн амьдрах нөхцөлгүй болтлоо сүйджээ. Ганцхан жишээ дурдахад, Х.Туяа гуайн гэрийн урдуур, хойгуур, зүүн, баруун талаар 200 метр ч хүрэхгүй зайд уул, уурхайн хүнд даацын машинууд Улаанбаатар, Цогтцэцийн хооронд нааш, цааш холхилдоно. Тэндхийг хотын замын хөдөлгөөнтэй зүйрлэж болохоор. Сирийн иргэний дайныг санагдуулам дүр зураг ч нүдэнд харагдах шиг.

Сүүлийн таван жилд эрс нэмэгдсэн хүнд даацын машины хөдөлгөөнд тэдний өвөлжөө, хаваржаа мал бэлчих аргагүй болтлоо талхлагдаж орхигджээ. Том техникийн дугуйнд талхлагдсан шороон дунд дөнгөж төллөсөн хурга эхтэйгээ хамт зогсоно. Ойр, орчмын бүх газар нь мөн талхлагдсан учир малаа хол бэлчээрлүүлэхэд ч хүндрэл үүссэн байна. Аргаа барахдаа гэрийн ойр, орчимдоо чулуугаар хүрээ үүсгэжээ.

Х.ТУЯА: АЙЛЫН МАЛ ЦАВ ЦАГААН БОЛ МИНИЙХ ШАР ӨНГӨТЭЙ. БАС БАГА МАЛНУУД МИНЬ УУШИГНЫ ӨВЧНӨӨР ИХ ӨВДӨЖ БАЙНА

Х.Туяа гуай энэ талаар “Бэлчээргүй болсон. Миний үр хойч яаж амьдрах юм бүү мэд. Хүн ч тэр мал ч тэр уушигны өвчин их тусч байна. Ялангуяа бага мал маань их өвдөж байна. Машины дугуйнд түүрэмдсэн өвс идсээр байгаад мал олигтой тарга, тэвээрэг ч авахаа байлаа. Энэ газар нутгаар машин явж эхлэхээс өмнө би энд амьдарч байсан юм. Одоо би хаашаа явах юм бэ. Сүүлийн үед гэрийг минь дайраад гарах нь холгүй болж. Шөнө, өдөргүй машинууд давхилдаж тайван, амгалан ч амьдарч чадахаа болилоо. Олон машин явсны дараа манай гэрийн ойр, орчимд говийн угалз болчихов уу гэмээр шороо, тоос боссон харагддаг. Айлуудын хонь цагаан байхад манайх шав, шар байгааг та бүхэн харж байгаа биз дээ. Ийм хүнд нөхцөлд амьдарч байна. ҮҮНИЙ ЭСРЭГ НУТГИЙН АРД ИРГЭД ТЭМЦЭХ ЦАГ НЬ БОЛСОН” гэж хуучилсан юм.

Х.Туяа гуайн зовлон энд дурдагдаж буй ганц жишээ. Түүнтэй адил зовлонтой олон малчин Цогтцэцийд аргаа баран амьдарч байна.

Тэд төрж, өссөн нутгаасаа НҮҮХ ҮҮ, ҮЛДЭХ ҮҮ гэдэг асуудалтай тулгараад байна.

ЦОГТЦЭЦИЙН ТООСЖИЛТ УЛААНБААТАРЫН УТААНААС ДОЛООН ДОРДЖЭЭ

Малчин Х.Туяагийн гэрээс яг 10 км ийн зайд Цогтцэций сумын төв байрлаж байна. Энд ч мөн адил зовлон бий. Цогтцэцийн 7000 иргэн өнөөдөр харшлын болон уушигны өвчнөөр өвдөх эрсдэлтэй болжээ. Учир нь тус суманд уул, уурхайн тоосжилтоос үүдэн 300 метрийн цаадах зүйлс үзэгдэхгүй болсоор аль хэдийн 10 жилийн үдсэн байна. Өнгөрсөн зун Хүний эрхийн комиссын захиалгаар НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Шведийн БО-ны агентлагийн дэмжлэгээр “Бодлогын инновацийн хүрээлэн”–ээс Таван толгойн бүлэг ордод судалгаа хийсэн. Энэхүү судалгаагаар Цогтцэций сумын нийт өвчтэй хүмүүсийн тал хувь нь амьсгалын замын өвчнөөр оношилогдсон, тус сумын иргэдийн өвчлөл бусад сумаас 15-20 дахин өндөр бөгөөд “Эрдэнэс таван толгой”, “Таван толгой”, ”“Энержи ресурс” компанийн уурхайнууд тоосны хэмжилт, түүнтэй холбоотой мэдээллээ солилцдоггүй, мэдээлэл нь ил тод бус гээд нийгмийн хариуцлага маш бага байгааг нь тогтоогдсон.

Уулзсан хүн бүр л толгой сэгсрэн “Тоосжилт гамшгийн хэмжээнд хүрсэн. Нөхцөл байдал энэ хэвээр үргэлжилбэл тус суманд хүн амьдрахын эцэсгүй болохоор байна. Нутаг орны орчин нөхцөл үнэхээр хүндэрч гамшгийн хэмжээнд хүрсэн. Төр засгийн зүгээс тус бүс нутагт уул, уурхайн олборлолт явуулж буй компаниудтай хамтран тоосжилтыг арилгах арга хэмжээ авахгүй бол иргэд тэмцэнэ” гэсэн юм.

Жилийн дөрвөн улиралд саарал шороон дунд амьдарч буй иргэд энэ хаврыг хэрхэн давна даа хэмээн халаглаж сууна.

Цогтцэций сумын иргэн Н.Александар: Зарим нэг хүмүүс “Эндээс нүүгээч” гэж хэлдэг. Нутаг орноосоо бид яваад хаана очих билээ. Бид нарыг хүлээж авах хүмүүс байх уу. Энэ байдал хэвээр үргэлжилбэл иргэд цаашид хохироод суух биш эсэргүүцлийн арга хэмжээ авахад ч бэлэн байна” хэмээн ярьж байна.

Цогтцэций сум тоосжилт хэмжих багажгүй тул уул, уурхайн компаниудын ирүүлсэн мэдээллээс тоосны түвшингийн талаарх мэдээг авдаг байна. Тоосжилт ихэссэн үед ус цацахаас өөр арга хэмжээ авч чадахгүй байгааг Цогтцэций сумын байгаль хамгаалагч Т.Бадамцэцэг ярьж байна.

Ямартай ч тоосжилтыг арилгах судалгаа, төлөвлөгөө уул, уурхайн компани, нутгийн засаг захиргааны байгууллагын алинд ч алга.

ЭНЭ БҮХ ЗОВЛОН ЮУНААС ҮҮДЭЛТЭЙ ВЭ...

НЭГДҮГЭЭРТ, Эрдэнэс Тавантолгой, Энержи Ресурс, Оюутолгой гээд том уурхайнуудын түлш шатахуун, хоол хүнс, техник хэрэгсэл гээд бүхий л хэрэгцээг Улаанбаатар хотоос энэ нутгаар дамжин тээвэрлэж байгаа. Гэвч уурхайнуудын ачаа барааг тээвэрлэж буй том машинууд дуртай газартаа зам гарган давхиж говийн эмзэг хөрсийг талхалсаар ......... Малчдын ярьж буйгаар Цогтцэцийн хойд талаар 100 гаруй салаа зам бий болсон аж. Энэ талаар малчид сум, орон нутгийн удирдлагад түмэн мянган удаа хэлж яриад ч нэмэргүй байдаг тухайгаа халаглан ярьж сууна. Уурхайнууд хэрэгцээт түлш, ачааг хаа хамаагүй газраар говийн хөрс сүйтгэн тээвэрлэж ирж буйг уурхайн удирдлагууд мэдсэн ч мэдээгүй дүр эсгэж, бидэнд хамаагүй гэсэн байдлаар ханддаг нь байна Уурхайн удирдлага , тэдний тээврийн жолооч нарын хүнийрхүү араншингийн хор уршгаар говийн хөрс сүйтгэгдэж, мал зутарч, малчид хохирч буйн тод жишээ Х.ТУЯА гуай.

Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд үйл ажиллагаа явуулж буй Эрдэнэс тавантолгой уурхайн улсын төсвийн бүрдүүлэлтэнд голлох үүрэгтэй оролцдог. Нэг үгээр хэлбэл Засгийн газар төсвийн нилээн хэсгийг Цогтцэций нутаг дэвсгэрээс олж байгаа, Цогтцэций суманд орших Тавантолгойн бүлэг орд уурхайнууд хаалгаа барьвал Монгол улс мөнгөгүй болно гэсэн үг. Гэтэл Засгийн газар орлогоо олж буй нутгийнхаа иргэдийг хөсөр хаяжээ гэж хэлж болохоор байна. Засгийн газар Цогтцэцийчүүдийг хөсөр хаяаад зогсохгүй тэднийг нутагтаа амьдрах хугацааг богиносгох нэгэн шийдвэрийг гаргажээ. Тэр нь юу бэ гэвэл Ухаа-Худагийн угаасан нүүрсийг ашиглан сайжруулсан түлш үйлдвэрийг Төв аймагт байгуулахаар шийдвэрлэсэн юм.

Энэхүү шийдвэрийн хүрээнд Энержи ресурс угаасан нүүрсээ төрд борлуулж, Эрдэнэс тавантолгой тээвэрлэлтийг хариуцах үүрэг хүлээсэн ажээ. Саяхан Ерөнхий сайдын Байгаль орчины асуудал хариуцсан зөвлөх Алтангэрэл Өмнөговь аймагт ажиллаж Ухаа худгаас Төв аймаг хүртэл өдөрт 100 машинаар угаасан нүүрс зөөх ажлыг яаралтай эхлүүлэхийг аймаг, сумдын дарга нарт үүрэг өгөөд явжээ. Зам тээврийн яамнаас угаасан нүүрсний тээврийг Цогтцэцийгээс Даланзадгад Мандалговь чиглэлийн хатуу хучилттай замаар тээвэрлэх санал гаргасан бол Зам тээврийн хөгжлийн төв нь Тавантолгой уурхайгаас Говьсүмбэр хүртэл шороон замаар тээвэрлүүлэх саналаа яамандаа хүргүүлжээ. Өнгөрсөн өвлөөс эхлэн Ухаа худгийн уурхайгаас угаасан нүүрс зөөгөөд эхэлсэн бөгөөд тун удахгүй өдөрт 100, 100 машинаар зөөгөөд эхлэхээр одоогийн байдал улам хүндэрч тус бүс нутаг бүхэлдээ гамшиг болж мэдэхээр байна. Утаа гаргадаггүй шахмал түлшний түүхий эдийг Цогтцэцийгээс зөөх болсон тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийг дор дурдах болно.

ХОЁРДУГААРТ, Цогтцэций сумын иргэдийг зовоон тоосонд булж буй гол буруутан нь “Энержи ресурс” , Эрдэнэс тавантолгой компаниуд. Одоо мөрдөгдөж байгаа стандартаар бол уурхайн олборлолт суурин газраас 15 км ийн зайд явагдах ёстой. Гэтэл Ухаа худгийн уурхайн олборлолт сумын төвөөс 7 км хүрэхгүй зайтай явагдаж уурхайн шороон овоолго ихэссээр сумын төвтэй хаяа залгаж байгаа нь тоосжилтын эх үүсвэр ажээ. Мөн Эрдэнэставантолгой кемп сумын төвийнхээ салхи дээд талд 10 км ийн зайд байрладаг. Салхины урсгалын дээр байрлах уурхайн тоос, шороо цэлмэг өдрийг бүрхэг болгох шидтэй аж. Монголын уул уурхайхан баялгаа зөөх замаа эхэлж барьчихаад уурхайчдынхаа зорчих замыг гуйлгаж түүлгэж олон арван жилийн дараа барьдаг муу жишигтэй. Сумын төвийн агаарыг ихээр бохирдуулж буй сумын төвөөс уурхайн кемп хүртэлх 13 км шороон замаа хатуу хучилттай болгож өгөхийг Цогтцэцийчүүд Эрдэнэс таван толгой уурхайн үе үеийн удирдлагуудад хэлж шаардаж ирсэн. 2018 онд 460 гаруй тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан тэд өнөөдрийг хүртэл хатуу хучилттай зам барих битгий хэл замын зургийг гараагүй сууна.

Тэр битгий хэл Эрдэнэ тавантолгой компани үйл ажиллагаагаа явуулаад 10 гаруй жил болсон ч аймаг, сум орон нутагтай хамтын ажиллагаагүй явж ирсэн гэж хэлж болно. Аймгийн удирдлага, нутгийн иргэдийн шахалтаар 2018 онд Өмнөговь аймаг, Цогтцэций сумтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулж, 13 км замаа барихаар гэрээнд тусгасан ч энэхүү ажлынхаа хөрөнгийг 2019 оны төсөвт суулгаагүй Цогтцэцийчүүдийг хуурч байгаа нь харамсалтай.

“Энержи Ресурс” Эрдэнэс тавантолгой уурхайн удирдлагууд алтыг аваад авдарыг нь хаяв гэгчээр Цогтцэцийчүүдийн асуудалд тэнд хамаагүй мэт аяглаж, нутгийн иргэдийн амьдрах орчинд анхаарч ажилладаггүйн нэг жишээ энэ юм. Ингэж аашилж буй нь учир, шалтгаантай. Энэ талаар ч мөн дор дурдана.

НУТГИЙН ИРГЭД: УЛААНБААТАРЫГ УТААГҮЙ БОЛГОХЫН ТУЛД ӨМНИЙН ГОВИЙГ ЗОЛИХЫГ ТЭВЧИХГҮЙ

Улаанбаатар утаагүй болбол нийслэлчүүдийн магнай тэнийнэ. Манай Засгийн газраас магнайг минь тэнийлгэх нэгэн шийдвэр гарагасан нь “Энержи Ресурс”-аас угаасан нүүрс худалдан авч УЛААНБААТАР ДЭХ ТАВАНТОЛГОЙ ТҮЛШ КОМПАНИД АВЧРАН ШАХМАЛ ТҮЛШ болгох юм.

Ирэх тавдугаар сараас Улаанбаатар руу түүхий нүүрс оруулахыг хориглосон шийдвэр хэрэгжиж эхэлнэ. Тэгэхээр ирэх жилээс гадуур зарагдаж буй түүхий нүүрсний оронд шахмал түлш худалдаанд гарна гэсэн үг. Шахмал түлшийг Тавантолгой түлш компанид хийж нөөцөлж байгаа. Шахмал түлшний түүхий эдийг хаа, холын Цогтцэций дэх “Энержи Ресурс”ийн уурхайгаас зөөж эхлээд байна. Одоогоор тус уурхайгаас өдөрт 30 машинаар зөөж буй бол тун удахгүй өдөрт 100 болж нэмэгдэнэ.

Асуудал утаа, шахмал түлшиндээ биш. Харин Улаанбаатарын хажуу хаяан дах Багануур, Налайхаас бус алс, хол 600 км-ийн алсаас угаасан нүүрс зөөж буйдаа байна. Бас говийн гүний усаар нүүрсийг угааж байгаа нь харамсалтай. Говьд ус ховор. Гэтэл нэг компани говийн ундаагаар туйлж болох уу. Нөгөөтэйгүүр угаасан нүүрсийг Улаанбаатар руу зөөх 100 машин нь тогтсон маршрутгүй, дуртай газраар давхилдаж малын бэлчээр, хөрс сүйтгэж буйг доорх зургаас харж болно.

Уг нь Цогтцэцийгээс Шар тээгийн уулзвар хүртэлх 59.6 км засмал зам тавигдвал машинууд газрын хөрс, малын бэлчээр сүйтгэх нь багасна. Гэвч тус зам улс төржилтөөс болж гацаанд ороод олон жилийг үджээ.

Хэдхэн хоногийн дараа Цогт-Овоо, Дундговь, Улаанбаатар чиглэл дэх замаар өдөрт нүүрс тээврийн 100 машин давхилдана. Ирж очихын 200 машин хөлхөлдөнө гэсэн үг. Тэр үед зорчигчид хаагуур явах вэ гэдэг нь асуудал болоод байна. Дундговь, Өмнөговь аймгийг зорих жижиг машинтай иргэд тус замаар зорчиход хүндрэл үүсч зам, тээврийн осол нэмэгдэх магадлалтай байгаа юм. Мэдээж замын эвдрэл ч ихэснэ. 40-45 тонн ачаатай 200 машин өдөр бүр явбал уг зам бүтэн үлдэнэ гэдэг эргэлзээтэй. Дундговь аймгийн төвөөс Өмнөговь аймгийн Цогт овоо сум хүртэлх эвдэгдсэн замыг засах Засгийн газрын шийдвэр гарч төсөв, хөрөнгө суугдсан. Гэхдээ уг замыг засаад ч нэмэргүй гэдэг нь дээрхээс харагдаж байна.

Ямартай ч Улаанбаатарыг утаагүй болгохын тулд Өмнөговийг зольж буйг нутгийн иргэд эсэргүүцэж байна. Заавал ус багатай говийн усаар нүүрс угааж хаа, холоос бэлчээр сүйтгэн, зам эвдлэн байж нүүрс зөөх шаардлага байсан уу. Өөр боломжийг хайсан уу. Эсвэл Засгийн газар мөнгөтэй компаний лоббид өртсөн үү гэдэг эргэлзээ олон нийтэд байгаа юм.

УУЛ УУРХАЙ, УЛС ТӨР ТУСДАА БАЙХ ЁСТОЙ

Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй уул уурхайн компани нь орон нутгийн иргэдийн сонгох эрх, нутгийн өөрөө удирдах эрхийг дээдлэн улс төрөөс ангид бизнесийн зарчмаар явах ёстой. Гэтэл МSС компани энэ зарчмыг алдагдуулж 2016 оны сонгуулиар Л.Энх-Амгалан, Л.Элдэв-очир хэмээх хоёр захирлаа УИХ-д сойсон бол Энержи ресурс компанийхаа орон нутаг хариуцсан захирал Баярбилэг, орон нутгийн харилцааны ажилтан Ц.Доржсүрэн нарыгаа Өмнөговь аймгийн ИТХ-д сойж, шат шатны сонгуульд МАН-аас нэр дэвшигчдийг дэмжин компанийнхаа удирдлага, хүний нөөцийн 40 гаруй ажилтнуудыгаа МАН- ын намаас нэр дэвшигчдийн ухуулагч, шадар туслахаар томилон сонгуульд ажиллуулсан гэж нутгийн иргэд ярьж байна.

Тус компаний удирдлага 1000 гаруй ажилчдаа цалингаар барьцаалан МАН-ын төлөө санал өгүүлж сонгуулийн хуулийг ноцтойгоор зөрчсөнг 2016 оны 7 дугаар сард анхан шатны шүүхээр тогтоож Цогтцэций сумаас аймгийн ИТХ-д сонгогдсон 4 төлөөлөгчийг хууль бус хэмээн үзэж дахин сонгууль зарлахыг аймгийн ИТХ-д үүрэг болгосон байдаг. Гэвч энэ маргаан 3 жил гаруй үргэлжилж 2019 оны 2 дугаар сард Дээд шүүхийн шийдвэрээр сонгуулийн хороо байгуулахыг аймгийн ИТХ-д үүрэг болгожээ. Энержи ресурс компанийнхан Цогтцэцийчүүдийн нутагтаа эзэн нь байх, нутгийн өөрөө удирдах ёс, тэдний сонгох эрхэд ноцтойгоор халдсанг шат шатны шүүх нотолсон талаар ч иргэд ярьж байна.

“Энержи Ресурс” компани нь сум, оронтой холбоотой аливаа шийдвэрийг гаргахдаа нутгийн иргэдтэй зөвлөлдөх, саналыг авах зарчмаар ажилладаг байсан нь УИХ, орон нутгийн ИТХ-д төлөөлөлтэй болохоос өмнөх үйл явдал.

Харин УИХ болон орон нутагт төлөөлөлтэй болсноос хойш иргэдийн дуу хоолойг сонсох нь дашийн шог болсон байна. УИХ, аймгийн ИТХ-д төлөөлөлтэй болж МАН аас дэмжсэн хүнээ сумын Засаг даргаар томилуулж, орон нутгийн харилцааны ажилтанг сумын Засаг даргын орлогчоор томилуулсан тэдэнд нутгийн иргэдийн санал хүсэлтийг сонсож ярилцдаг “яршигтай” ажил нь үгүй болсон байна.

Ямартай ч ГОВЬ НУТАГТ ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ, УУРХАЙГ ХӨГЖҮҮЛЖ БАЙГАА ГЭЖ ГАЙХУУЛДАГ “Энержи Ресурс” компани, хариуцлагагүй ажилласны улмаас бүхэл, бүтэн нэг сум 7000 иргэнтэйгээ сум нутгийн өөрөө удирдах байгууллагад хууль бус төлөөлөлтэй, хууль бус Засаг даргатай, уух ус нь ховор, амьсгалах агаар нь бохир, малаа бэлчээх газаргүй хүндхэн байдалтай байна. Аргаа барсан нутгийн иргэд БАЯЛАГТАЙ БАЙХ НЬ БАЙХГҮЙН ЗОВЛОНГООС ИХ ЮМ. НУТАГ МИНЬ МӨХӨЖ ДУУСЛАА хэмээн ярьж сууна.

Өмнөговь аймаг газрын доорх баялгаараа Монголдоо төдийгүй дэлхийд дээгүүрт ордог бүс нутаг. Энэ их баялагийн эзэд нь болсон Өмнөговьчууд байгалийн баялагаа харамлаад жагсаад, цуглаад, дайраад, давшилаад хөрөнгө оруулагчдыг хөөж туусан удаа нэгээхэн ч үгүй. Харин ч говийн хүмүүсийн уужуу зан, өгөөмөр сэтгэлээр цай, сүүний дээжээ барин хөрөнгө оруулагчдын угтан авдаг тийм л агуу ард түмэн.

Нутгийн иргэдэд эцэг өвгөдөөсөө өвлөж ирсэн, хайрлан шүтдэг газар нутгаа ухуулж, амиа илүү хайрлаж ирсэн ундын усаараа нүүрс угаалгах нь таатай байгаагүй нь мэдээж. Гэсэн хэдий ч Өмнөговьчууд тэр дундаа Цогтцэцийчүүд улс орныхоо хөгжлийн төлөө энэ бүхэнтэй эвлэрч, хөгжлийн төлөө хамтдаа зүтгэсэн. Тийм ч учраас Өмнөговь аймагт уул уурхайн томоохон төслүүд амжилттай хэрэгжиж улс орны эдийн засагт ихээхэн хувь нэмрээ оруулж ирсэн билээ.