Богд хан уул бол монгол түмний яахын аргагүй бахархалт сайхан газрын нэг. Их Тэнгэрийн аманд байгаа хадны сүг зураг тэргүүтнийг үзэхэд энд тэртээ хүрэл зэвсгийн үеэс хүн суурьшиж байсан ул мөр бий. Богд Хан уул эртнээс бөө мөргөлийн шүтээн, тайлга тахилгын газар байсан бөгөөд XIII зууны үеэс Хэрэйдийн Ван хан Тоорил Туулын Хар шугуйд нутаглаж байхдаа Хан ууланд ан гөрөө хийх, гал хөс түлэхийг хориглодог байж.Манж Чин улсын хаан Тэнгэрийг тэтгэсэний 43дугаар он буюу нийтийн тооллын 1778 онд Их Хүрээний сайд ван Юндэндорж, харьяа түшмэл Санжаадорж нарын айлтгал бичгээр Богд Хан уулыг зарлигаар тахиж байх болсон байна. Юндэндорж ван болон Санжаадорж түшмэл нарын саналаар Богд Жавзандамба хутагтын цолыг Хан ууланд өргөснөөр Богд Хан уул гэх болсон гэдэг. Уулын хоёр ноён оргилд Цэцээ гүн, Түшээ гүн гэсэн цол олгож, жил бүр улсын сангаас цалин пүнлүү олгох болжээ.

Энэ үеэс Богд Хан ууланд Өмнийг тэтгэгч цагаан лавай Дүнжингарав гэдэг нэрийг өгчээ. Богд уулын бараа харагдах газар хүн цаазаар авдаггүй байсан гэхээр ямархан их гүн хүндэтгэл бишрэлийн өлгий байсан нь тодорхой. Тэнгэрийг тэтгэгч хааны зарлиг гарсны дараанаас 1779 оны шарагчин гахай жил Халх дөрвөн аймаг, шавь таваараа нийлэн тахиснаас хойш зарлигаар жилд хоёр удаа зун, намарт тахьдаг болжээ. Хувьсгалын жилүүдэд Хан уулын тахилга тасалдсан байсан ч 1995 онд Улаанбаатар хот үүсгэн байгуулагдсаны 365 жилийн ойгоор Цэцээ гүний оргилыг тайж, 1995 онд Монгол Улсын ерөнхийлөгч П.Очирбат Богд Хан уулыг тайх санаачлагыг дэмжсэн зарлиг гарган, 2004 оноос Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар төрийн тахилгатай уулсын нэг болгож таван жилд нэг удаа төрийн тахилга үйлдэх болсон юм.

Богд хан ууланд дэлхийн хэмжээнд ховордсон тарвага (Marmota siberica), идлэг шонхор (Falco cherrug), мөн үндэсний хэмжээнд нэн ховордсон халиун буга (Cervus elaphus) зэрэг устах аюулд ороод байгаа ан амьтны төрөл зүйлүүд дархан цаазат газарт элбэг таардаг байсан. Мөн бүргэд (Haliaectus leucoryphus), хандгай (Alces alces), хүрэн баавгай (Ursus arctos), жороо тоодог (Otis tarda), сойр (Tetrao parvirostris), сохор номин (Myospalax aspalax) зэрэг амьтад сүүлийн арван хоёр жилд энэ бүс нутгаас устаж алга болсон нь харамсалтай.Дэлхийн хамгийн анхны дархан цаазат газар болох Богд хан ууландаа бид хүнийрхүү хүйтэн сэтгэлээр хандах болсоор удлаа. Богд уулын Зайсан, Нүхт, Төр хурах зэрэг амууд ний нуугүй хэлэхэд өчнөөн төчнөөн зугаа цэнгээний газрууд, мөнгөтэй хүмүүсийн эдлэн болж нилхийсэн жорлон болж бохирдсон гэхэд хилсдэхгүй.

Эртний дархан цаазат хэмээн гайхуулдаг Хан уулын баруун урд руу өнгийгөөд харахад Улаанбаатараас Төв аймаг явах замд Богд уулын Түргэний болон Баруундэлгэрийн амыг дамнуулан барьсан том хашааг УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын үндэсний бөхийн аварга А.Сүхбатынх гэдгийг мэдэх болно. Замын хажууд “Богд хан” буга үржүүлэх төсөл гэсэн том самбар бий. Цаахна нь бугын хөшөөрхүү юм босгосон байгаа. Богд уулын буга нэгэн үе гурван мянган тоо толгойгоор тоологдож байсан удаатай. Одоо харамсалтай нь тэр бүхэн үлгэр домогт л үлдсэн гэхэд болно. Буга үржүүлэх төслийн эрхэмсэг эзэн А.Сүхбат ч ганц хоёр буга олж харж байгаа гэхэд би лавтай итгэхгүй.Буга Сүхбатын мэдлээс хэдийн алдууран дайжиж, магадгүй цөөхөн хэдэн юм бйсныг хулгайн анчид хядаад дуусгаа биз.Аварга бөгөөд төрийн эрхэм түшээ А.Сүхбат буга үржүүлж, байгальд ээлтэй баян дэлгэр сэтгэлтэй нэгэн болох гэж оролдсон нь туйлын сайшаалтай. Гэвч, сайшаах сэтгэлийн үүдийг эс таашаах нэгэн бодол тогхийтэл тогшоод болохгүй юм. Энэ юу вэ гэвэл нөгөө сүрхий бугын үржлийн гоёмсог нэртэй төслийн газар маань хөрс нь үхжиж үхчихсэн хөхийсөн хөсрийтсөн саарал цөл болон хувирсан байх юм. Цөлжилт жижигдэхгүй. Эрхэм аварга ч хэсэг газрыг өмчлөн өвөртөө хав дарснаар хогийн шарилжнаас өөр юм ургахгүй хөсрий зэвхий цөлжсөн газрын тоог нэмж байгаа хэрэг. Хавь орчин, хажуу зэргэлдээх газруудыг хашаалсан зэвхий газартай харьцуулахад цөлийн баянбүрдүүд шиг ногоорон тунарч харагдаад хэчнээн сайхан гээч.

Сүхбат аварга хаанаасаа ч бугыг хашаалахаар өсчихдөг гэж сонссон юм, зайлуул. Өгөдэй хааны дөрвөн их алдааны нэгд “хээрийн гөрөөс тургийг хашаалж тогтоох гэж нэгэн их нүгэл үйлдэв, би” гэмшсэн байдаг юм билээ. Сүхбат гишүүн аварга гуай тэгвэл хожим биш одоо тийн харамсаж гашуудах цаг нь ирсэн гэлтэй зэвхий цөл газар Улаанбаатар-Зуунмод хот хоёрын хооронд үүслээ дээ. БНХАУ-ын ӨМӨЗО-д малыг бэлчээрийг хамгаалж байгаа нь гэж хэсэг газрыг 1995-2006 онд хашаалсан байдаг юм. Хашаалсан газартаа усалгааны системтэй гэж байгаа. Тийн байсаар атал газрын хөрс нь үхжиж, цөлжиж эхэлсэн байгаа юм. Энэ талаар НҮБ-ын Байгаль орчны салбарынхан ч бажга авч “Газрыг хашаалсанаар хамгаалчихдаггүй” гэсэн зөвлөмжийг өгч байсан. Харамсалтай нь тэр газарт дахин юм ургахааргүйгээр цөлжсөнийг манай мэргэжилтнүүд очиж үзээд ирсэн байдаг. Газар бол мал, амьтан оруулахгүй, зөвхөн эрвээхэй дэрвүүлж, зөгийдүнгэнүүлсэнээр диваажин болчихдог эд биш аж. Харин ч мал, амьтан хөлхөж байвал хөрс нь эдэлгээнд орж, ургамлын олон төрөл зүйл ургаж цэцэглэдэг байгалийн зохилдлоготой аж. Мэргэжлийн байгууллага, амьтан судлаачид гишүүн Сүхбат аваргад хандаж “Хэчнээн буга, илий хашив, хаанаас барьж, яаж үржүүлж байгаа” талаар лавлаж, мэргэжлийн зөвлөгөө өгч хашсан бугыг нь үзэх гээд чадаагүй юм гэдэг. Дархан цаазат уулыг цөлжилтийн голомт болгосон нүгэл л эрхэм Сүхбат танд оногдох гээд байх шиг санагдах юм. Улаанбаатараас Төв аймаг хүртэлх хэсэгхэн газрыг шатрын хөлөг шиг болгон цөлжүүлсний горыг бөө тэнгэр, онгод цадиг ч амсуулахыг үгүйсгэх аргагүй юм шүү!