-Сарьсан багваахайд хазуулбал галзуу, эбола, коронавирус, чичрэг зэрэг өвчний вирус халдварлах магадлалтай-

Сарьсан багваахай нь Chiroptera буюу гар далавчтаны багт хамаарагддаг шөнийн идэвхтэй хөхтөн амьтан юм. Сарьсан багваахайн сонсголын эрхтэн маш сайн хөгжсөн байдаг ба шөнийн харанхуйд зүг чигээ алдалгүй нисч, идэш тэжээлээ төвөггүй олдог. Тэрээр өөрөөсөө хэт нам дуу авиа гаргаж түүгээрээ баримжаалан тухайн орчны мэдээлэл, идэш тэжээл болон дайсан амьтнаа төвөггүй ялгаж салгадаг. Сарьсан багваахай нь сүрэглэн амьдарч янз бүрийн орчинд тархдаг ба зуны улиралд эм сарьсан багваахайнууд зулзгаа төрүүлэх газраа олноор цуглардаг бол өвлийн улиралд ичээлэх газраа эр, эм залуу бодгалиуд цөм цугларч ичдэг. Сарьсан багваахай нь Монгол улсын засгийн газрын ховор амьтны жагсаалт болон Монгол улсын улаан ном (1997, 2013)-д орсон хязгаарлагдмал тархацтай ховор амьтан юм. Тоо толгой нь цөөрвөл байгальдаа буцаад сэргэх боломжгүй байдаг.

БНХАУ-д дэгдээд буй шинэ коронавирусын халдварын буруутнаар сарьсан багваахай нэрлэгдээд буй. Араа шүдтэй мөртлөө далавчтай, далавч жигүүртэй атлаа шүдтэй эл амьтан юуны учир ийн хардагдах болов гэвэл халдвар авч анх нас барсан хүн гар утсандаа сарьсан багваахайгаар хоол хийж идсэнээ баримтжуулан үлдээсэнтэй холбоотой. Бүрэнхийн идэвхтэй амьтан тул сарьсан багваахайн нүд тун сайн байх гэж олон хүн боддог. Гэтэл энэ амьтан нүднээсээ илүү чихэндээ итгэдэг байна. Сарьсан багваахайн сонсголын эрхтэн маш сайн хөгжсөн байдаг нь шөнийн харанхуйд зүг чигээ алдалгүй нисч, идэш тэжээлээ төвөггүй олдог ажээ. Тэрээр өөрөөсөө хэт нам дуу авиа гаргаж түүгээрээ орчноо баримжаалдаг байна. Хэт нам дуу авиа гэдэг нь нэг үгээр хэлбэл цуурай гэсэн үг. Сарьсан багваахайн гаргасан хэт нам дуу авиаг хүн энгийн мэдрэхүйгээрээ сонсох боломжгүй. Энэхүү авиа нь орчны биетүүд, амьтан, ургамал, хорхой шавьж зэргийн талаарх бүх мэдээллийг эзэндээ дамжуулдаг байна. Тэгэхээр “царай муут”-ын хоёр чих түүний найдвартай зэвсэг болдог гэсэн үг. Үүнийхээ ачаар тэд эсрэг хүйстнээ ч төвөггүй олж авна.

Сарьсан багваахай нь сүргээр амьдардаг амьтан. Үржил нь тун өвөрмөц. Намар орой ороо нийллэгт орно. Энэ үед эр сарьсан багваахайн өндгөн эс эмийнхээ бэлгийн эстэй нийлж үр тогтдог ч тэр нь эмэгчнийхээ биед өвөл, хаврын турш хадгалагддаг байна. Ингээд хойтон жилийнх нь зун зургаа, долдугаар сарын үед эмэгчин сарьсан багваахай төллөж, нэгээс хоёр амьд зулзага гаргадаг. Зулзага нь үс хөрсгүй улаан нялзрай амьтан гардаг ч тун хурдан буюу ердөө л гурван долоо хоногийн дотор бүрэн бойжиж нисэх чадвартай болдог байна. Ийм хурдан торнидгийн нууц нь эхийнхээ сүүг хөхдөгт байж ч мэднэ. Гар далавчтаны багт ганцаараа багтдаг энэ амьтан хуурай газрын хамгийн өвөрмөц хөхтөнд зүй ёсоор тооцогддог. Үржлийн бүдүүлэг гэмээр хэлбэр, бусдаас ялгарах онцлог сэлт нь энэхүү амьтныг нэлээд эрт цагт үүссэний илрэл гэж эрдэмтэд үздэг. Сарьсан багваахай гарал үүслээрээ бол хүнээс даруй 70 гаруй сая жилээр ах гээд бод доо. Судлаачид энэ амьтныг кайнозойн эриний палеоцений галавт, өөрөөр хэлбэл 70 сая жилийн өмнө үүссэн гэж тогтоосон юм билээ. Харин хүн 70 мянган жилийн өмнө үүссэн гэдэг шүү дээ.

Насны хувьд хоёр хөлт, хохимой толгойттой харьцуулах аргагүй хөгшин амьтан гэсэн үг. Харин тухайн бодгалийн хувьд сарьсан багваахайн нас дунджаар 15-20 орчим жил. Манай зарим эрдэмтэн Хар ус нуурын орчимд сарьсан багваахайд бөгж зүүн судалгаа хийхэд хамгийн удаан амьдарсан нь 20 насалсан байжээ. Харин Сибириэс 49 насалсан сарьсан багваахай олдож байсан гэдэг. Сарьсан багваахай тогтсон үүр сууц бариад байдаггүй. Өнгөрсөн оноос эхлэн иргэдийн дунд шинжлэх ухаанаар батлагдаж нотлогдоогүй, шашны зан үйл, сүсэг бишрэлтэй холбоотойгоор сарьсан багваахайн эд эрхтэн өвчин эмгэгт тустай, далавч нь аз дууддаг гэх мэдээлэл цахим орчинд нилээд тархсан. Үүнтэй холбогдуулан иргэд сарьсан багваахайн үүрийг эрж хайх явдал нэлээд ихэсчээ. Мөн сарьсан багваахай болон түүний үүрний талаар (үнэн хэрэг дээрээ сарьсан багваахайд үүр гэж байдаггүй) бизнесийн зорилгоор иргэдэд ташаа ойлголт, мэдээлэл цахим хуудсаар түгшээж, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөөрөө хохирох эрсдэлд хүргээд байна.

Сарьсан багваахайг оролдохгүй бол хүнд ямар ч гэм хоргүй

Сарьсан багваахай шувуутай адил үүр засдаггүй учраас агуй, модны хөндий юмуу зарим шувуу, хэрэмний зассан үүр эсхүл хүний бүтээн байгуулсан элдэв төрлийн барилга байгууламжид орогнодог. Тухайн орогнох газарт ямар нэгэн өвс ургамал, ноохой гэх мэт зүйл байдаггүй бөгөөд хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай манай орны сарьсан багваахайн ихэнх нь дулаан орон руу нүүж цөөнх нь өвлийн улиралд ичээлж үлддэг. Сарьсан багваахай нь байгаль дээр шөнөөр нисдэг шумуул, хүр эрвээхэй зэрэг шавжны тоо толгойг зохицуулахад гол үүргийг гүйцэтгэдэг. Сарьсан багваахай нэг цагийн дотор 1000 ширхэг шумуулын хэрийн биетэй шавьжийг барьж иддэг.

Сарьсан багваахайд хазуулбал вирусээр өвчлөх магадлал өндөр

Сарьсан багваахай нь галзуу, эбола, маргбург, хантавирус, коронавирус, ласса чичрэг зэрэг өвчний вирусыг дамжуулж халдварт өвчин үүсгэх магадлалтай аж. Тухайлбал, багваахай шөнийн идэвхтэй амьтан тул өдрийн цагаар унтаж байх үед нь гэнэт сэрээх, үргээхэд цочиж биеэ хамгаалах зорилгоор чанга дуу чимээ гаргах, далавчаа хүчтэй дэвэн дайрах, урд мөч болох хурц сарвуугаа ашиглан урах, маажих, цаашлаад хазаж гэмтээх зэрэг хариу үйлдэл үзүүлдэг. Хэрэв хазсан тохиолдолд дээрх өвчний халдвартай сарьсан багваахайн шүлс, шингэн хүний биеийн цусанд орж өвчин үүсгэх эрсдэлийг дагуулж байдаг.

Монгол Улсад одоогоор сарьсан багваахайнаас болж халдвар тархсан гэдэг нь одоогоор тогтоогдоогүй ч сарьсан багваахайн ичээлж буй чийглэг харанхуй өвөрмөц орчныг нураах, тэнд нэвтэрснээр тухайн орчинд хадгалагдаж буй вирус хүнээс хүнд халдварлах коронавирус шиг аюултай вирус дэгдэхийг эрдэмтэд үгүйсгэсэнгүй. Мэргэжилтнүүд коронавирусын тухайд, лабораторийн туршилтууд бүтэлгүйтэж, хэн нэг ажилтан алдаа гаргаж, аюулт “тахал” тарсан байж болох талаар өгүүлсэн байна.

Уг биологийн лаборатори сарьсан багваахайнаас дамждаг коронавирусыг судалж байжээ

“Nature” сэтгүүлд мэдээлснээр, Уханьд 2017 онд дэлхийн хамгийн аюултай SARS, эбола зэрэг вирусыг судлах зориулалтаар биологийн лаборатори нээжээ. Тус лаборатори нь шинэ төрлийн коронавирусийн анхны голомт гэгдэж буй далайн хүнсний захаас 30 орчим км зайд оршдог аж. Мөн 2018 онд уг лаборатори сарьсан багваахайнаас дамждаг коронавирусыг (40 төрлөөс аль нь болохыг дурдаагүй) судалж байжээ. Тодруулбал, тус лабораторийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Жоу Пэнээр ахлуулсан судалгааны баг сарьсан багваахай яагаад өөрөө өвчлөлгүй коронавирусын тээгч болдог, мөн хүний бие махбодод энэхүү вирусыг эсэргүүцэх боломж бий эсэхийг судалж байсан байна. Барууны зарим хэвлэл сайтуудад шинэ төрлийн коронавирусын халдвар авсан хүмүүсийн дунд Уханийн лабораторийн ажилтан Жоу Пэнийн ахалсан судалгааны багийнхан бараг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ байсан тухай мэдээлжээ. Израилийн тагнуулын офицер Дани Шохам Хятадын 40 гаруй судалгааны хүрээлэн тэр дундаа Уханийн лаборатори биологийн зэвсэг бүтээх төрийн хөтөлбөрт оролцдог гэж мэдэгдэл хийж шуугиан тарьсан байна. Тэрбээр “Уханийн лабораторийн туршилтууд бүтэлгүйтэж, эсвэл аль нэг ажилтан алдаа гаргаж, аюулт “тахал” тарсан байж болох юм” гэж ярьжээ. Эх сурвалжид мэдээлснээр, Хятадын эрх баригчид 2002-2003 онд SARS-ийн тархалт гарсны дараа өндөр технологийн лабораторийг Уханьд байгуулах шийдвэр гаргажээ. Улмаар Хятаддаа цорын ганц уг лабораторид аюулгүй байдлын хамгийн дээд буюу дөрөвдүгээр төвшнийг өгсөн байна. Дэлхий дээр ийм төвшний судалгааны лаборатори тун цөөхөн байдаг аж. Судлаачид лабораторийн тоног төхөөрөмжийг ашиглахаас өмнө болон дараа хувцсаа сольж, ариутгагч шүршүүрт орох шаардлагатай. Мөн ажилчдыг лабораторид зөвхөн цэвэр агаараар хангагдсан, битүүмжилсэн тусгай хувцастай оруулах ёстой байна. Уханийн лабораторийг нээгдэх үед олон улсын эрдэмтэд уг байгууллагаас үхлийн вирус “гадагшлах” аюултайг анхааруулж байжээ. Тухайлбал, АНУ-ын Мэриленд мужийн био аюулгүй байдлын зөвлөх Тим Треван “Nature” сэтгүүлд өгсөн ярилцлагадаа “Хятад улс Уханийн лабораторийг хангалттай аюулгүй байлгаж чадахгүй. Учир нь “хүн болгон чөлөөтэй ярьж чаддаг, нээлттэй мэдээлэлтэй тогтолцоо нэн чухал” хэмээн ярьжээ.

Эцэст сарьсан багваахайнаас болгоомжилж хол байх л хэрэгтэй юм даа

Сарьсан багваахайн далавч ямар ч ид шидгүй, амьтны эд эрхтний л нэг хэсэг. Дэлхийн дулааралтай холбоотойгоор мөстлөгийн үед үгүй болсон вирус эргэн сэргэж байгаа нь хүний буруутай үйл ажиллагаатай салшгүй холбоотой аж. 2003 онд дэгдсэн SARS-ийн халдварын эх үүсвэрийг 17 жилийн турш судалсаны үр дүнд сарьсан багваахайн SARS-төст олон коронавирусийг илрүүлж, геномын дарааллыг тогтоосон бөгөөд ихэнх нь Rhinolophus төрлийн вирус байж. АНУ, Канад, Австрали, Дани, Финланд, Испани, Швейцарь, Нидерланд зэрэг оронд сарьсан багваахайн гаралтай галзуугийн өвчлөл нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал болсон төдийгүй коронавирус дэлхий дахиныг цочролд оруулж байгаа нь сарьсан багваахайтай болгоомжтой харьцахыг анхааруулж буй аюулын харанга юм.