ҮХНӨ-ийг тойрсон асуудлаар ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчдын нэгэн төлөөлөл УБХ-ын гишүүн, доктор профессор П.Бямбацэрэнтэй ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийг шинэчлэх эсвэл нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага бий болсон талаар өргөн хүрээнд яригдаж идэвхжиж байна. Та Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудалд ямар байр суурьтай байна?

-Үндсэн хууль тогтвортой мөрдөгдөх ёстой гэсэн байр суурьтай байдаг. Манай ардчилсан Үндсэн хууль тийм ч муу хууль биш гэдгийг олон улсын шинжээчид, Үндсэн хууль судлаачид тал бүрээс нь шинжлэн дүгнэсэн баримт нотолгоо олныг дурдаж болно. Манай Үндсэн хуулийг “...хаанаас нь ч тасдаж мэрж өөрчлөх гээд таалалдаа нийцүүлж чадахгүй, өө сэв хайж, өрлөн сэтэлж, нөхөх тусам үйлчлэл нөлөөллийг нь дордуулна” гэсэн үзэл санааг би Ардчилсан Үндсэн хууль батлагдан мөрдөгдсөний 10, 15, 20, 25 жилүүдийн ойд зориулан сонин хэвлэлд өгсөн удаа дараагийн ярилцлага нийтлэлдээ байнга илэрхийлсээр ирсэн. Үндсэн хуульд 2009, 2019 онд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтүүдийг ч ахиц дэвшил болоогүй дордуулсан. Харин ч эрх зүйт төрийн мөн чанарыг алдагдуулж Үндсэн хуульт ёс дэг журмыг хэврэгшүүлсэн муу үр дагаварт хүргэсэн гэж үздэг. Тиймээс ч төр нь төр шиг байж, хууль дээдэлж, Үндсэн хуулийн дор улс орны оршин тогтнохуй, хөгжил дэвшил, хүн ардын ажил амьдрал, нийгмийн харилцаа бүхэлдээ зохицуулагддаг байх зарчим, соёл, хатуу чанд хариуцлага, ёс зүйг эрхэмлэхийн төлөө бус алдаа завхрал, дур зоргын, хууль бус, ёс зүйгүй үйлдэл муу муухай бүхнээ Үндсэн хуулиас болоод байгаа мэтээр авирлах болсныг огтоос дэмждэггүй. Ийм байж яавч болохгүй.

-Үндсэн хууль нийгмийн хөгжлийн өнөөгийн шаардлагад нийцэхгүй болсон. 1992 оны Үндсэн хууль шилжилтийн Үндсэн хууль байсан учир үүргээ гүйцэтгэсэн. Одоо хөгжлийн Үндсэн хууль хэрэгтэй гэж улс төрийн намуудын төлөөллүүд их яриад байгааг юу гэж дүгнэж байна?

-Тиймэрхүү зүйл ярьж буй хүмүүсийн амнаас итгэл үнэмшил төрөхүйц үндэслэл, нотолгоо огтоос гарахгүй, тулга тойрсон аргаа барсан шинжтэй, Үндсэн хуулиа ойлгож мэдэж мөрддөггүй хүний явган яриа л дуулдаад байгаа юм даа. Шилжилтийн Үндсэн хууль гэж юу яриад байгаа юм. Хөгжлийн Үндсэн хууль гэж бас ямар юмаа бодож олоо вэ. Энэ бол хоосон цэцэрхэл.

-Ерөнхий сайд саяхны Зөвлөлдөх уулзалт дээр

улс оронд нүүрлээд байгаа хямралт байдлаас гарахын тулд зайлшгүй Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Үүнийг ард түмэнтэйгээ зөвлөлдөж шийдье гэсэн санал дэвшүүлсэн. Мөн 100 гаруй эрдэмтэн судлаачид оролцсон эрдэм шинжилгээний хурлаас гурван тодорхой санал гаргаад байгаатай санал нийлэх зүйл танд байна уу?

-Тийм ээ. ҮХНӨ зайлшгүй хийх шаардлагатай болсон гэдэг нэг талын тархи угаалт маш хүчтэй явагдаж байна. Тэд нэгдүгээрт, Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах, хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд зарим нэмэлт өөрчлөлт оруулах, гуравдугаарт, Үндсэн хуульд гар хүрэхгүйгээр органик хуулиудыг боловсронгуй болгож хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах гэсэн хувилбаруудыг дэвшүүлж байгаа бололтой. Эндээс харахад, эрэмбэ дараалал нь солигджээ гэж ойлгогдоод байна.

Манай ардчилсан Үндсэн хуулийн легитим чанар алдагдаагүй. Нөөц чадавх нь ч шавхагдчихсан юм биш. Үндсэн хуулиа ойлгож, мэдэж мөрдөж хэвшүүлж чадахгүй байгаад л асуудлын гол нь байна. Тиймээс юуны өмнө Үндсэн хуульд нийцээгүй хууль гаргадгаа зогсоох хэрэгтэй. УИХ-ын даргын нэгэнтээ дурдсанаар Үндсэн хуультай зөрчилдсөн 400 гаруй хууль байгаа бололтой. Тэдгээрийг хүчингүй болгож засаач ээ. Яагаад мэдсээр байж тийм хууль гаргаад мөрдөөд байгаам бэ? Ингэж болдог юм уу. Тийм хууль тогтоох, төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ байж болох юм уу. Үндсэн хуулийн манаач болсон ҮХЦ юу хийж сууна вэ гэдгийг яагаад ярьдаггүй юм бэ.

Хоёрдугаарт, Улс төрийн намын тухай хуулийг нэн даруй шинэчлэх хэрэгтэй. Монголын нийгмийг талцуулан хагаралдуулж, эв нэгдлийг сарниулж, авлига хээл хахуулийг цэцэглүүлж, ард түмний сэтгэл санаа, ёс зүйг хордуулж, Монгол төрийг сульдуулан доройтуулахад гол нөлөө үзүүлж буй улс төрийн намуудыг хатуу гишүүнчлэлгүй болговол зохино. Улс төрийн намууд үзэл баримтлал, суртахуун нь тогтсон, зөвхөн бодлогоороо өрсөлддөг байх эрх зүйн чанд нарийн зохицуулалт дутагдаад байна шүү дээ. Улс төрийн намууд дэргэдээ нийгмийн бүлгүүдээр хувааж задалсан, бүлэглэл үүсгэсэн үзэл бодол, хөрөнгө чинээгээр нь ялгаварлан талцуулсан ахмадын, эмэгтэйчүүдийн, залуучуудын, оюутны гэх мэтээр ийм төрийн бус байгууллагууд байгуулж нийгмээрээ улстөрждөгийг хориглох хэрэгтэй.

Улс төрийн нам аль нэг шатны сонгуульд оролцоод суудал авч чадаагүй бол үйл ажиллагаа нь шууд хориглогдож, зогсоогддог байх, гагцхүү бүртгэл нь нэгэн сонгуулийн хугацаанд хэвээр хадгалагддаг, хоёр дахь удаагийн сонгуульд амжилтгүй оролцвол бүртгэлээс бүрмөсөн хасагддаг байхаар хариуцлагын механизм бий болгосон ч болох талтай. Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн зарчим, тайлагналт, ил тод байдлыг хуульчилж журамлах хэрэгтэй байна. Ингэж байж Авлига, хээл хахуулийн үүр уурхай болсон улс төрийн намуудыг эмх цэгцэнд нь оруулна. Намчирхал улстөржилтийг багасгана. Улс төрийн нам бодлогын байх, үзэл баримтлал суртахууны ялгаа зааг нь тодорхой болж төлөвшинө.

Гуравдугаарт, сонгуулийн тогтолцоог нэн даруй өөрчилж хувь тэнцүүлсэн буюу пропорциональ хувилбарыг хоёрдмол утгагүйгээр нэвтрүүлж нутагшуулах шаардлагатай. Тэгэхдээ улс нэг тойрог байх зарчмаар, зөвхөн нэр хүндтэй, мэдлэг боловсролтой, нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн ёс зүйтэй хүнийг шилж сонгодог байх боломжийг сонгогч олон түмэнд нээж өгөх хэрэгтэй. Иргэн хүний сонгох, сонгогдох эрхийн хүрээ хязгаарыг өргөжүүлэх шаардлага ч байх шиг санагддаг. Нэр дэвшүүлэх эрхийг үндэсний хэмжээний иргэний нийгмийн томоохон байгууллагууд нам бусчуудын эвсэлд олгож яагаад болохгүй гэж. Тэгж мөнгөний хамааралгүй хуйвалдагчид, авлигачид, өмч хөрөнгө, баялгийг цөлмөгч гэмт хэрэгтнүүдийн хорогдож хамгаалагддаг нүх сүвийг эгнэгт хаасан сонгуулийн ил тод нээлттэй шударга, олон нийтийн хяналттай тогтолцоонд шилжихгүйгээр шударга ёсны тухай, цэвэр ариун төрийн тухай, ёс зүйтэй төрийн түшээд, төрийн зүтгэлтнүүдийн тухай мөрөөдөхийн ч хэрэггүй.

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх, хоёр танхимтай парламентын тогтолцоонд шилжвэл хариуцлагын, хяналтын механизм сайжирна. Засаглалын хуваарилалт, бие даасан байдал,харилцан хяналттай байх зарчим, үр нөлөө дээшилнэ гэж үзэж байгаа шүү дээ. Энэ тухайд?

-Эрх баригчдын зүгээс ялангуяа Ерөнхий сайдын учирлаад байгаа засаглалын тодорхой бус байдал төрийн хэрэгт гацаа саад тотгор учруулдаг тэр нь хүндээ биш тогтолцоонд байна гэсэн санааг анхаарч үзэх тал байж магадгүй. Өөрөөр хэлбэл, хагас парламентын, хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болчихоод байна гэх яриа байдаг. Тэгвэл ийм байдал яагаад үүсэв гэдэгт юуны өмнө анхаарал хандуулах ёстой юм. Манай Ардчилсан Үндсэн хуулийн маань язгуур үзэл баримтлалаар бол манай улсын Ерөнхийлөгч чинь “Эв нэгдлийг илэрхийлэгч бэлгэдлийн Ерөнхийлөгч” юм шүү дээ.

Манайхан л болсон хойно дарга шүтэх дэмийрэлдээ хөтлөгдөн төрийн гурван өндөрлөг энэ тэр гэж Үндсэн хуульд байхгүй нэр томьёо хүртэл гаргаж ирж өргөмжлөөд байна. Ерөнхийлөгчийн тухай хууль болон бусад хуулиудаар өөрт нь хамааралгүй элдэв эрх мэдэл олгож, Гүйцэтгэх засаглалын тэр бүү хэл хууль тогтоох болон шүүх эрх мэдэл рүү оролцдог, хутгалддаг болгосноор ойлгомжгүй, төрийн хэрэгт зохисгүй харилцаа, зөрчил үүсгээд байгаа тал байж мэднэ. Үүнийг хаана хаанаа ухамсарлан ойлгож Үндсэн хуульд нийцээгүй тэр хуулиудыг нэн даруй өөрчлөн засах боломжтой. Засгийн газар тогтвортой ажиллаж чадахгүй ойр ойрхон солигддог энэ нь тогтолцоондоо байна гэх яриа гардаг. Тэр үнэн.

Сүүлийн 30 жилийн доторх үйл явцаас дүгнэж үзвэл нийгэм, олон түмний шахалт, шаардлагаар Засгийн газар огцроод байсан удаа бараг байхгүй. Ердөө эрх баригч улс төрийн хүчин түүний удирдлага, бүлэг фракцуудын хагарал зөрчил, эв түнжингүй байдлаас үүдэлтэй тэдний өөрсдийнх нь санаачилга, оролцоотойгоор л Засгийн газрууд огцорч, солигддог байсан шүү дээ. Юу үнэн бэ, энэ л үнэн. Түүнээс үүдэлтэй хууль тогтоох эрх мэдэл, гүйцэтгэх засаглалын ялгаа зааг огт үгүй болж, харилцан хяналттай байх зарчмаа алдаж, хутгалдсан. Бүр ҮХНӨ-өөр, Үндсэн хуулийн цэцтэйгээ нийлж байгаад үүнийг хийсэн. Энэ бол туйлын буруу. Маш том ухралт болчихоод байна. Ардчилсан төрийн дархлаа бол эрх мэдлийн төлөө шунан булаацалдахдаа бус Үндсэн хууль түүнд нийцүүлэн гаргасан бусад хуулиудыг төрийн институциуд, өндөр дээд албан тушаалтнууд чин шударгаар ягштал даган мөрддөг. Хуулийн хил хязгаарыг давж гишгэхээс ямагт сэрэмжлэн болгоомжлуулж, гагцхүү хууль дээдлэх өндөр ёс зүй, хариуцлагатай байхад оршдог.

Үндсэн хуульд хүрэхээсээ өмнө энэ мэтийн зүйлүүдийг засч залруулахад цаг алдалгүй анхаарч Ерөнхийлөгчийн тухай хуулийг шинэчлэх хэрэгтэй санагдана. УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх нь асуудал шийдэх цорын ганц арга зам гэж үзэхгүй байна. Өнөөгийн нийгмийн уур амьсгал дэмжихгүй л болов уу.

-Зөвлөлдөх санал асуулгаар Үндсэн хуулийг шинэчлэх, бүр шинэ Үндсэн хууль боловсруулах чиглэлд шуудран орох гээд байгаа юм биш үү?

-Зөвлөлдөж хэлэлцэх, сайн ярилцахад юу нь буруу байх билээ. Гэхдээ Зөвлөлдөх санал асуулгаар Үндсэн хуулийн суурь зарчим, Төрийн байгууламжийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг шийднэ гэж найдах нь учир дутагдалтай. Зөвлөлдөх санал асуулга Үндсэн хуулийн асуудлыг шийдэх цорын ганц арга зам биш шүү. Жоомоо устгах гээд байшингаа шатаав гэдэгтэй адил юм болж мэднэ. Үндсэн хуулиараа олон дахин, ойр ойрхон оролдсоор “Төрийн хямрал, өнгөт хувьсгал”-руу халтирах үр дагаварт хүрэхгүй гэх баталгаа байхгүй шүү дээ. Үр дагаврыг маш сайн тооцох ёстой. Энгийн ухамсрын түвшний тулга тойрсон эрээвэр хураавар юм л яриад байгаа болохоос биш, нотолгоо үндэслэл бүхий даацтайхан судалгаа байна уу гээд сонирхоод үзэхээр итгэл үнэмшил төрөхүйц зүйл олдохгүй л юм байна шүү дээ. Хоёр танхимтай парламент гээд л, гишүүдийн тоог нэмнэ ч гэх шиг. тэгснээ 1990 оны парламент шиг АИХ ба Улсын бага хуралтай байсан жишиг хамгийн зөв байжээ гэхчлэн юм юм руу үсчсэн, ойлголт нь хүртэл тогтож жигдрэхгүй л харагдах юм.

Жишээ нь, 1990 онд системийн шилжилт хийх завсрын үед зарчмын тэс өөр зорилготой байсан. Түүндээ тохирсон тогтолцоог Үндсэн хуулийн түр зуурын зохицуулалт бүхий нэмэлт өөрчлөлтийн тусгай хууль гаргаж зохицуулсан. Тэр нөхцөл байдал давтагдах боломж байхгүй. 1990 оны АИХ ба УБХ бол сонгодог утгаараа хоёр танхимтай парламент байсан гэж ойлговол том эндүүрэл шүү. Нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарсан хоёр шатлалтай парламент байсан юм. Тэгэхээр одоо наад зах нь яг ямар тогтолцооны тухай ярих гээд байгаагаа эхлээд тогтчих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл зэрэгцэн ажилладаг ижил чиг үүрэгтэй, өөр өөр зарчмаар (хуулиар)сонгогдон байгуулагддаг хоёр танхимтай хоёулаа байнгын ажиллагаатай парламентын цоо шинэ тогтолцоотой болох тухай сонголт хийх гээд байна уу.

Жишээ нь, АНУ-ын Конгресс ба Сенат хоёр танхим шиг). Эсвэл АИХ (Их хуралдай ч гэнэ үү) нь арай олон гишүүн (депутат)-тэй орон нутгийн төлөөлөлтэй байнгын бус ажиллагаатай жилд нэгээс доошгүй удаа хуралддаг түүнээсээ байгуулагддаг УБХ нь байнгын ажиллагаатай, цөөн гишүүнтэй, хууль тогтоох эрх мэдлийг голчлон хэрэгжүүлдэг байх тухай юу. Энэ бол байж болох хувилбар. Монголын нөхцөлд тохирно. Гэхдээ энэ бол Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах, эсвэл шинэ үндсэн хууль боловсруулах түвшний үндэсний хэмжээний зөвшилцлийн шийдэлд хүрсэн нөхцөлд л яригдах асуудал байх болов уу. Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах хэмжээний асуудал бол дур зоргын асуудал огт биш. Нийгмийн байгууламжийн суурь өөрчлөлт, шинэчлэлтэй л уялдаж тавигдах ёстой. Дэлхий нийтийн туршлага ч тийм л байдаг шүү дээ. Өөрийн орны түүхэн замналаа ч харсан тэр.

Ер нь тэгээд төрийн албыг төрлийн алба болгосон, мэдээлэлд ойр, албан тушаал, эрх мэдлийн давуу байдлаа урвуулан ашиглаж бусдын боломжийг хулгайлан луйврын аргаар, хууль бусаар баяжин хөрөнгөжиж бүхнийг, буруу гарын мөнгөөр шийдэхийг урьтал болгодог, мафижсан төрийн тогтолцоо бий болгосны бурууг Үндсэн хуулиас болоод байгаа мэтээр ярих нь туйлын учир утгагүй арга ядсан асуудал шүү дээ.

Ийм байдал тэр тусмаа зөвлөлдөх санал асуулга нэрээр халхавчлан хэсэг нөхдийн зохион байгуулалттай (гадна дотны оролцоотой ч байж мэдэх) дэглэлтээр байсхийгээд л Үндсэн хуулиа өөрчлөөд байдаг болчихвол улс орон оршин тогтнох юм уу. Үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол юу болох билээ. Нухацтай хандах ёстой шүү дээ. Сэтгэлийн хөөрлөөр, нэг талын явуулгаар Үндсэн хуульд халдаж хэрхэвч болохгүй. Тийм оролдлого нүх сүвийг хааж, халдашгүй бат бөх хамгаалалт, өндөр босго, хатуу шалгуурыг харин ч байнга бэхжүүлж бататгаж байвал л эх орон ард түмний язгуур эрх ашигт нийцнэ.