УИХ-ын гишүүн, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Энх-Амгалантай салбарын асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэх чухал хуулиудын нэг нь Боловсролын багц хууль. Тэр утгаараа уг хуулиар яг ямар өөрчлөлтүүд хийх талаар тодруулахгүй юу?

-Юуны өмнө Боловсролын багц хуулийг хэлэлцэх болсон шалтгаан юу байв гэдэг нөхцөл байдлыг дүгнэж үзэх ёстой. Өнөөдөр манай улс ажилгүйдэл, ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдал, гэмт хэрэг, хүний хөгжлийн индекс, эрүүл мэнд, боловсролын тусламж үйлчилгээ, чанар хүртээмжийн шалгуураар бид дандаа сүүл мушгиж байна. Улс орны өрсөлдөх чадвар ч мөн орно. Ямар учраас ингээд сүүл мушгиад байгаа вэ гэдгийг эргэцүүлээд харвал энэ бүгд боловсролоос хамааралтай болж байгаа юм. Тэр дундаа манай улсад боловсролын чанарын ялгаа өдөр ирэх тусам томорч байна.

Өөрөөр хэлбэл хот, хөдөөгийн сургуулийн чанарын ялгаа, хувийн болоод төрийн сургуулиудын чанарын ялгаа гэсэн үг шүү дээ. Бүр хотын төвийн болоод захын сургуулиудын чанарын ялгаа гаарч байна. Тэгэхээр үүнийг бид тогтолцоогоор нь өөрчлөхгүй бол том асуудал болсон байна. Тэр утгаараа үүнийг бид Боловсролын багц хуулиар өөрчлөх гэж байгаа юм.

Цар тахлаас хойш дэлхийн улс орнууд боловсролын асуудлаа шинэлэх үйл ажиллагааг явуулаад эхэлж. Тэр дундаа аж үйлдвэржилтийн дөрөвдүгээр хувьсгалд иргэдээ бэлтгэх зорилго тавин ажиллаж байна. Дэлхий нийтийн хандлага энэ чиглэл рүү явж байгаа учраас манай Монгол Улс ч гэсэн явахаас өөр сонголтгүй.

-Боловсролын багц хууль гэж яриад байгаа. Яагаад багцаар нь өөрчлөх гээд байгаа талаар та тайлбарлахгүй юу?

-Боловсролын тогтолцоо гэхээр сургуулийн өмнөх, ерөнхий боловсрол, мэргэжлийн боловсрол буюу техникийн боловсрол болоод насан туршийн боловсрол зэрэг тогтолцоог багцаар нь авч үзэж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр ингэж багцаар нь эрх зүйн өөрчлөлт, шинэчлэлт хийж байсан нэг ч тохиолдол байгаагүй. Тиймээс Монгол Улсын боловсролын тогтолцооны хоорондын уялдаа холбоо алдагдсан байна. Өөрөөр хэлбэл хүн ямар насандаа юуг сурах ёстой вэ гэдэг тогтолцоог бид хийж чадаагүй байна гэсэн үг. Тэгэхээр энэ тогтолцоог бид бүтнээр нь хийхийн тулд Монгол Улсын парламентын түүхэнд анх удаа боловсролын эрх зүйн шинэчлэлийг ярьж байгаа юм.

-Манай улсын боловсролын тогтолцоонд асуудал байна уу гэвэл үнэхээр тийм. Тэгэхээр та сайдын хувьд яг өнөөдөр энэ салбарт тулгамдсан ямар асуудал үүсчихээд байна вэ гэдгийг хэлж өгөхгүй юу?

-Ерөнхийдөө боловсролын бүх түвшинд ялгаа байхгүй нийтлэг зургаан асуудал үүсчихсэн байна. Тухайлбал, боловсролын чанарын ялгаа хот, хөдөөгүй гарсан байна. Хоёрдугаарт, боловсролд зарцуулах санхүүжилтийн асуудал байна. Нэг хүүхдийг сургах хувьсах зардал хүүхдээ дагаж явдаггүй, эсрэгээрээ байгууллагыг санхүүжүүлдэг тогтолцоотой болж. Өөрөөр хэлбэл тухайн сургууль, цэцэрлэг, сургалтын төвүүдийг санхүүжүүлдэг болсон байна гэсэн үг. Гэтэл нэг хүүхдийг сургах хувьсах зардал гэдэг бол яг тухайн хүүхдээ дагаад тухайн сургуульд сурах орчин, өндөр чадвартай багш нараар хичээл заалгах боломж, мэдээллийн технологи болон байгалийн ухааны лабораториор хэр хангагдсан бэ гэдгийг шийдэж байх ёстой зардал шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл санхүүжилт нь боловсролын чанартай огт холбогдолгүй болсон байна гэсэн үг. Тиймээс санхүүжилтийн энэхүү үр ашиггүй тогтолцоог хүүхэд бүрд нь чиглүүлэхийг зорьж байна.

-Боловсролын түвшин хоорондын уялдаа алдагдсан байна гэж та түрүү нь хэлсэн. Ерөнхий мэдлэг эзэмших гэж арав гаруй жил сурчихаад их дээд сургуульд төлбөрөө төлж орсныхоо дараа дахиад хоёр жил ерөнхий мэдлэг үздэг. Энэ нь таны хэлдэг боловсролын уялдаа алдагдсаны шинж үү?

-Нэгдүгээр ангид орох гэж буй хүүхдүүд бүгд л ижил тэгш гараанаас орох ёстой. Харамсалтай нь түвшин хоорондын бодлого алдагдсан учраас гарааны тэгш бус байдал үүсчихсэн байна. Тэр утгаараа анх суурь нь сайн тавигдахгүй учраас яваандаа хүүхдүүд хичээлдээ сонирхолгүй болох, ойлгохгүй байх асуудал үүсдэг. Улмаар хичээлийн хоцрогдолд орж, өөрийн сонирхсон, дуртай мэргэжлээрээ сурах боломжгүй болдог.

Боловсролын чанарын үнэлгээний судалгаагаар нэг хүүхэд дунджаар 2-3 ангийн хичээлийн хоцрогдолтой байна. Энэ бол ковидын үеийн хоцрогдол биш. Энэ бол манай боловсролын салбарын тогтолцооноос үүссэн хоцрогдол. Тэгэхээр бид цаашид боловсролын хоцрогдлыг яаж арилгах ёстой вэ гэхээр түвшин хоорондын уялдаа холбоог маш сайн хийж өгөх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл цэцэрлэгийн хөтөлбөр нь бага ангийн хөтөлбөртэйгөө уялдаж явдаг байх ёстой. Бага анги нь дунд, дунд нь ахлах ангийн хөтөлбөртэйгөө уялдах шаардлагатай.

Төгсөх анги нь их, дээд сургуулийнхаа боловсролын хөтөлбөртэйгөө уялдах ёстой гэсэн үг. Тэгэхээр манайд энэхүү уялдаа алдагдчихаад байна. Үүнийг засахын тулд Боловсролын багц хуулийг оруулж ирж байгаа юм.

-Боловсролын үнэлгээний асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хүүхдэд бид дүн тавьж ирсэн. Энэ бол буруу тогтолцоо. Хүүхдэд яагаад дүн тавьдаг вэ гэхээр хүүхдүүдийг хооронд нь уралдуулах биш шүү дээ. Тэр утгаараа бид боловсролын үнэлгээний тогтолцоог хийж чадаагүй юм билээ. Хүүхдэд дүн тавих бус ахиц дэвшлийн үнэлгээг л хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл намар хичээл эхлэхэд хүүхэд ямар түвшнээс эхэлсэн байна, зургаан сарын дараа ямар түвшинд хүрсэн байна гэдэгт нь л бид дүн тавих ёстой юм билээ. Гэтэл манайх шиг нэг даалгавар хийгээд ирэхээр шууд дүн тавьдаг. Нэг шалгалт авахаараа л дүн тавьдаг. Тэгсэн атлаа дүнгээ багш нар нь өргөж тавьдаг, ийм зүйл байж боломгүй юм билээ. Энэ тогтолцоо хоцрогдсон. Эцэг, эхчүүд нь багш нарын тавьсан дүнгээр хүүхдээ үнэлдэг ийм хуурамч тогтолцоо байсан. Тиймээс ийм хуурамч дүнгийн тогтолцоог халж, цаашид хүүхэд бүрд ахиц дэвшлийн үнэлгээтэй болъё гэж байгаа юм.

-Багш, ажилчдын цалин хөлсний асуудлыг нэмэгдүүлэх чиглэлд та ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Өнгөрсөн жил бидний хувьд хийсэн нэг том ажил бол багшийн үнэлгээ. Багш яг ямар ур чадвартай байна вэ гэдэг үнэлгээг бид орон даяар хийсэн. Улмаар нийт 35 мянган багшийг зургаан ангилалд хуваачихсан. Энэхүү ангилалд 1-4-т жагссан багш нарт ур чадварын нэмэгдэл олгож байгаа. Сайн багш өндөр цалин авдаг байя гэсэн бодлогын хүрээнд хийгдсэн ажил болсон. Энэ тогтолцоогоо бид цаашид илүү чамбайруулаад аваад явах ёстой. Түүнээс биш нийтээр нь цалин, хөлсийг өсгөе гэдэг ийм популист лоозон цаашид явахгүй ээ. Хэн илүү их ажиллана, хэн нь илүү ур чадвартай, хүүхдийнхээ сурлагын хоцрогдлыг арилгаж байна, хэн олон хүүхэдтэй ажиллаж байна, тэр багш өндөр цалин авна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр бид багш бэлтгэлийн асуудлыг анхаарч харах цаг нь болсон. Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгч хамгийн бага оноо авсан хүүхдүүд багшийн мэргэжил сонгож байна гэдэг. Энэ бол бодитой байдаг зүйл. Тиймээс цаашид бид өндөр оноо авсан хүүхэд багш болдог энэ зарчмыг төрийн бодлогоор дэмжээд явна. Мөн төгсөөд ажлын байр дээрээ тасралтгүй хөгждөг тогтолцоог бид бий болгохоор ажиллаж байна.

-Сургуулийн захирлыг тэр даргын эхнэр хийж байна, энэ даргын ах, дүү нар хийдэг гэсэн яриа их гардаг. Энэ асуудалд та сайдын хувьд ямар бодолтой явдаг вэ. Угтаа удирдлагын менежментийн шаардлага гэж байдаг биз дээ?

-Өнгөрсөн хугацаанд явуулж ирсэн бидний гол алдаа энэ. Өөрөөр хэлбэл цэцэрлэг, сургуулиудын захирлыг сум, дүүргийн засаг дарга нар улс төрийн томилгоо хийж тавьдаг байсан. Сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч нийт сургууль, цэцэрлэгүүдийн удирдлагын 70 гаруй хувь нь солигдсон гэсэн судалгаа гарсан. Үүнээс үзвэл маш тогтворгүй ажиллаж ирсэн нь харагдаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн томилгоогоор очиж байгаа хүнд шалгуур огт тавьдаггүй байж. Үүнээс болоод боловсролын бүтэлгүйтэл үүссэн байна. Тиймээс цаашид бид тодорхой шаардлагыг тавьж, шатлан дэвшдэг зарчмаар энэ асуудалд ханддаг болно.

-Та түрүү нь хэлсэн, дэлхий даяар боловсролын тогтолцоогоо аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал руу чиглүүлж байна гэж. Гэтэл манайд олон улс ч мэдэхгүй, биднээс өөр хүнд хэрэг болохгүй уйгуржин хэлийг заах юм. Угтаа бага ангиас нь эхлээд англи хэлийг түлхүү заавал таны яриад байгаа аж үйлдвэрийн хувьсгал руу чиглэх юм биш үү?

-Шинэ хөтөлбөрөөр англи хэлийг бид гуравдугаар ангиас нь эхэлж ордог болгоё гэж байгаа юм. Харин мэдээлэл технологийн хичээл буюу код бичдэг хичээлийг нэгдүгээр ангиас нь үздэг болно. Ингэж байж бид аж үйлдвэрийн хувьсгалд хүүхдүүдээ бэлтгэж, сургана. Таны хэлдгээр англи хэлийг тавдугаар ангиас нь үзэхээр хэтэрхий оройтож орж байгаа нь үнэн. Дэлхий нийт энэ чиглэл рүү явж байгаа учраас бид ч мөн өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Тэр утгаараа дээрх ажлуудыг хийгээд, хэрэгжүүлээд явж байна. Нөгөөтэйгүүр бид монгол хүнийг бэлтгэх ёстой. Монголоороо ярьдаг, түүх соёлоо мэддэг энэ хүмүүсийг бэлтгэх шаардлагатай. Тэр утгаараа бусдаас ондооших, монгол үндэстэн гэдгээ мэдэх үүргийг төр хүлээдэг учраас уйгуржин бичгийг заадаг. Гэхдээ хүүхэд бүрд уйгуржин бичгийг заагаад бай гэсэн ойлголт огт биш үү.

-Хүүхдийн хүмүүжлийн асуудал их яригддаг. Эцэг, эхчүүд нь үүнийгээ багш нарт нь хариуцуулж яваад байгаа нэг буруу хандлага байдаг шүү дээ. Хүүхдийн хүмүүжлийн асуудалд та Боловсролын сайдын хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Суралцахуй гэдэг нь өөрөө дөрвөн том зорилттой болчихсон. Суралцахуйн тулд суралцана, мэдэхийн тулд суралцана, бусадтай хамтарч амьдрахын тулд суралцана, юм хийж сурахын тулд суралцана гэсэн дөрвөн том баганатай. Тэр утгаараа бусадтай хамтарч амьдрахын тулд суралцах хөтөлбөрийг бид цэцэрлэгийн наснаас нь эхэлж заадаг болъё гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нэгнийгээ ялгаварлан гадуурхдаггүй, хүн хүндэлдэг, зөв соёлтой бие хүн байхыг цэцэрлэгийн наснаас нь эхэлж заадаг болъё гэж байгаа юм. Тэр утгаараа мэдлэг, чадвар, төлөвшил дээр суурилсан цогц боловсролыг олгох Үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой юм. Үүнд эцэг, эхчүүдийн оролцоо ямар байх юм бэ гэж. Бусад хууль дээр эцэг, эхчүүдийн үүрэг оролцоог тусгаагүй юм билээ. Тиймээс Боловсролын багц хууль дээр эцэг, эх асран хамгаалагчид ямар үүрэгтэй байх вэ гэдгийг тусгаж өгье гэж байгаа юм. Ер нь сургууль гэхээс илүү гэр бүлийн орчинд хүүхэд төлөвшиж, хүмүүждэг. Тиймээс гэр бүлийн орчныг эвтэйхэн, таатай байлгах, хүнтэй харилцаж сургах зэргийг эцэг, эхчүүдийн үүрэг болгох асуудал уг хуульд тусгагдсан гэж ойлгож болно. Хүүхэд бүр математикч болох албагүй. Харин ирээдүйд бүгд аав, ээжүүд болно гэдэг. Тиймээс эцэг, эхчүүд хүүхдээ ирээдүйн аав, ээж болгоход нь сургах ёстой. Түүнээс биш хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгт аваачиж өгчихөөд миний хүүхдийг хүмүүжилтэй, зөв хүн болго гэж шахаж, шаардах ёсгүй. Ийм хандлагатай байвал багш, эцэг, эхчүүд бид үр хүүхдийнхээ ирээдүйг баллуурдана л гэсэн үг. Тиймээс аль аль талдаа хүүхдийнхээ хүмүүжил, боловсролд нь анхаарах шаардлагатай.

-Шинэ хөтөлбөр хэрэгтэй л гэнэ. Боловсролын чанар хот, хөдөөгүй ялгаатай болсон тухай ч ярилаа. Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал ч гэж байна. Монгол Улсын зах хязгаар бүс нутгийн хүүхдийн сурах орчныг яаж хангах ёстой юм бэ. Тэр хүүхдүүд 21 дүгээр зуунд танхимдаа гал түлээд дулаацаад сууж байна. Энэ асуудлыг бид цаашид яаж шийдэх ёстой вэ?

-Түрүү нь хэлсэн, бидний нэг зорьж байгаа ажил бол хот, хөдөөгийн боловсролын чанарын ялгааг арилгая гэж байгаа нь ерөөсөө энэ. Хүүхэд хотод сурч байна уу, хөдөө юу гэдэг нь огт хамаагүй. Адилхан орчинд, тэгш боловсролыг авч байх ёстой. Хамгийн сайн сургууль бол хамгийн ойр байна гэдэг зарчим шүү дээ. Тиймээс бид энэ зарчмыг л хэрэгжүүлэх ёстой. Нөгөөтэйгүүр гал түлээд дулаацдаг анги танхим цөөн бий. Энэ нь хүүхэд бүрд чиглэсэн хувьсах зардалтай холбоотой асуудал. Гал түлээд сууж байгаа сургуулийн орчныг Улаанбаатар хоттой адилхан болгохын тулд санхүүжилтийн асуудлыг тодорхой болгох ёстой. Цаашлаад бид сум болгонд байдаг 12 жилийн тогтолцооноос салах цаг болсон. Сум бүрд 12 жилийн сургууль байна. Энэ нь шаардлагагүй. Харин сум бүрд цэцэрлэг, дунд сургууль л байя гэдэг зүйлийг ярьж байгаа. Монгол Улсын 365 сум болгон 12 жилийн сургуультай байхаар тэнд ажиллах багш боловсон хүчин гээд асуудлууд гарч ирээд байгаа юм. Үүнээс болоод хот, хөдөөгийн боловсролын чанарын асуудал сөхөгдөнө. Тиймээс энэ тогтолцоог халъя гэж байгаа юм.

-Их дээд сургуулиудыг нийслэлээс нүүлгэх тухай ярьдаг. Үнэхээр бүгдийг нь нийслэлээс гаргачихлаа гэж бодоход Улаанбаатар хотын эдийн засгийн байдал хүндрэх юм биш үү. Үнэндээ энэ хэдэн оюутнуудын орлогоор амьжиргаагаа залгуулдаг олон мянган бизнес эрхлэгчид байна шүү дээ...?

-Эдийн засаг сөнөнө гэсэн ойлголттой байж болохгүй. Улаанбаатар хот өөрөө 500 мянган хүн амьдрахад л төлөвлөгдсөн хот шүү дээ. Өнөөдөр нийслэлийн хүн ам 1.6 сая болчихсон байна. Нөгөө төлөвлөгдсөн хэмжээнээсээ гурав дахин хэтэрчихсэн явж байна. Нөгөөтэйгүүр нийслэл хотод нийт 150 мянган оюутан сурдаг. Тэр утгаараа эдгээр оюутнууд хотын эдийн засагт хувь нэмрээ оруулж яваа нь үнэн. Гэхдээ л бид цаашид хотын төвлөрөлтийг задлахын тулд Дархан, Эрдэнэт, Өмнөговь, Ховд, Дорнодод их дээд сургуулиудын хотхнуудыг шинээр бий болгох ёстой. Намайг сайд болоод ажлаа авч байх үед 100 гаруй их, дээд сургуультай байсан. Улмаар үүнийг цөөлж, 60 орчим сургуультай болсон. Одоо би дахиад ч цөөлнө гэж бодож байгаа.

-Багш нар авлига авдаг гэх асуудлыг нийгэмд шуугиан болгон ярьдаг. Гэтэл үнэндээ нэг шоколад, набор төдийхөн л байдаг. Ер нь багшийг хүндэтгэн талархсан сэтгэлээ илэрхийлж бэлэг өгөх явдал эртнээс л байсан зүйл. Үүнийг гэмт хэрэг болгох, авлигал авлаа гэж харлуулах шаардлагатай юу. Ганц шоколад авсан багш ажлаа өгдөг, ийм сонин жишиг байна шүү дээ?

-Миний мэдэхийн нэг, хоёр шоколад авлаа гээд багшид хариуцлага тооцлоо гэж сонсоогүй. Энэ бол нийгмийн соёл. Мэдээж багшдаа талархаж цэцэг, шоколад өгч болно. Япончууд гэдэг юм уу бусад улс орнууд багшдаа талархаж шоколад битгий хэл юм өгдөг юм билээ. Үүнийг би сайдын хувьд авлигал гэж харахгүй, хардаг ч үгүй. Энэ бол цэвэр соёлын асуудал.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин