Бэлчээрийн даац хэтэрснээр өвс тэжээлийн хүрэлцээ муудаж, мал тарга авахгүй байх, усан тарга суух, давжаарах, цаашлаад өвөл, хавар олноор хорогдох үзэгдэл нэмэгдэх болсон. Уг бэрхшээлтэй тэмцэхэд олон арга замыг эрэлхийлэх шаардлагатай байгаа юм. Тэгвэл ногоон тэжээл тариалж, нөөцлөх нь өвлийг өнтэй давах нэгэн чухал хөшүүрэг болж байна. Энэ талаар “Гарааны арвин ургацын ундраа” компанийн захирал, Монгол Улсын зөвлөх агрономич, доктор, профессор Д.Алимаатай ярилцлаа.

-Ногоон тэжээл тариалах сар эхэлж байна. Манай улс хичнээн га-д ногоон тэжээл тариалж байна вэ?

-Эхлээд зааг ялгааг тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй болов уу. Бэлчээрийн даацыг нэмэгдүүлэх нь таримал ногоон тэжээлээс тусдаа асуудал юм. Бэлчээрийн даацыг нэмэгдүүлэхэд олон наст ургамлыг тариалах асуудал хамаарна. Харин таримал ногоон тэжээлийн тухайд нэг наст ургамал юм. Үүнийг хөрс боловсруулж тариална. Манай улсад нийт 50-53 мянган га-д ногоон тэжээл тариалж байна. Үүнд овъёос, арвай, эрдэнэшиш, вандуй, наранцэцэг, рапс гэх мэтийн нэг наст таримлууд байна.

Манай улс нийт тариалангийн талбайн 2-3 хувьд нь байгалийн өвсөөс гадна таримал тэжээл бэлтгэх зорилгоор энэ ургамлуудыг тарьж байна. Тариалах хугацаа, тарих үрийн норм бүс бүсээрээ өөр байдаг. Энэ талаар манай хүрээлэнгүүдийн гаргасан зөвлөмж, мэдээлэл олон бий. Орон нутгийн малчид, тариаланчдад ч сургалт танилцуулга хийгээд явж байдаг. Манайд бол ихэвчлэн хошуу буудай тарьж байна. Үүнийг арвай, вандуй зэрэгтэй хольж тарьж болно. Ингэснээр уургийн агууламжийг нэмэгдүүлж өгдөг. Ер нь олон төрлийн ногоон тэжээлийн ургамал бий л дээ. Гэхдээ олдож байгаа үрийн нэр төрөл нь цөөн учир ингэж тариалдаг. Тарих хугацаа бол ерөнхийдөө зургадугаар сарын 25-ны дотор байна. Энэ жил бороо хур сайтай, сайхан байна.

-Таримал ногоон тэжээлийн үрийн олдоц муу байгааг хэлдэг. Үр сонгоход юуг анхаарах вэ?

-Гол нь дээрх таримлуудын үрийг хаанаас бэлдэж, хэрхэн олох вэ гэдэг асуудал байна. Компаниуд л гаднаас оруулж ирж байна. Гэхдээ салбарын яамнаас заагаад өгчихсөн сортыг оруулж ирж чадахгүй байгаа. Бүх таримлын үр стандартын шаардлага хангасан байх ёстой. 99 хувийн цэвэршилттэй, 98 хувийн соёололттой байх ёстой. Уг стандартыг хангасан үрийг олж тариалах шаардлагатай байна. Олдсоныг нь тариад ургац алдаад байдаг.

Эхлээд хөрсөө боловсруулна. Энэ талаар иж бүрэн технологи байгаа. Ямар ургамал тарихаасаа хамаараад ялгаатай. Тиймээс дээр хэлсэнчлэн, мэргэжлийн байгууллагуудаас гаргасан мэдээлэл, зөвлөмжийг цаг гаргаж судлах ёстой. Тарьсны дараа усалгаатай, усалгаагүйгээс хамаарч ургац авна. Овъёосоор тооцвол нэг га-д дунджаар 200 кг үр орно. Хөрсний үржил шим, хангай, хээр, говийн бүсээс хамаарч энэ хэмжээ хэлбэлзэнэ. Намар хурааж авна. Нэг га-гаас янз бүр. Дунджаар 45-50 центр байна. 150-200 боодол өвс преслэж авна гэж ойлгож болно. Уг тэжээлээ бог, бод, төл малд яаж өгөх үү гэсэн зөвлөмж гарсан байдаг. Энэ тухай судлах хэрэгтэй. Говь, хээрт байгалийн хадлан хангалттай бэлтгэж чадахгүй байна. Тийм учраас таримал хадлан буюу таримал ногоон тэжээл бэлтгэж, малаа тэжээх асуудал чухал байна.

Өнгөрсөн жилээс эхлээд тэжээл тариалж байгаа хүмүүсийг улаанбуудай тариалж байгаа хүмүүстэй адил урамшуулалд хамруулна гэсэн зүйл гарсан. Шатахууны хөнгөлөлтөд хамруулж, үрээр хангана гэсэн зүйл байгаа. Гэхдээ үрийн асуудал нэгдсэн шугамаар шийдэгдэхгүй байна. Энэ жил ногоон тэжээлийн үр тонн нь 1,5 сая хүрч байна. Нэг тонн үр 5-6 га-д орно. Үрийн олдоц муу болохоор үнэ нэмэгдээд байна. Өнгөрсөн жил 850 мянга орчим байсан юм. Ногоон тэжээл тарих гэж байгаа хүмүүс үр зарах хүнээс хаанахын, ямар сорт, цэвэршилт, үрийн соёололт нь ямар юм гэх зэргээр асуух ёстой. Энэ бүхнийг тусгасан сертификат байдаг. Үүнийг нэхэх хэрэгтэй. Стандартын шаардлага хангасан үр нэг га-д хамгийн дээд тал нь 200 кг орно. Хэрэв шаардлага хангахгүй бол энэ хэмжээ өсөөд явчихна. Хогтой үр тарихаар талбай алаг цоог ургачихаж байгаа юм. Ингээд ургац алддаг.

-Ногоон тэжээл бэлчээрийн өвстэй харьцуулахад шим тэжээлийн хувьд ямар ялгаатай вэ?

-Энэ таримлуудын химийн найрлагыг тодорхойлсон байдаг. Байгалийн өвстэй зүйрлэхийн аргагүй өндөр. Уургийн агууламж сайтай. Жишээ нь, хошуу буудай нь үрэндээ 12-13 хувийн уураг агуулдаг. Тэгэхээр малд өндөр үр шимтэй гэсэн үг. Үрийн дутагдал их байна. Стандартын шаардлага хангасан үрийг малчид, тариаланчдад олж өгч чадахгүй байна.

Бас нэг зүйл нь хураах дээр дутагдал байна. Ногооноор нь хурааж авахын тулд ингэж орой тарьж байгаа шүү дээ. Гэтэл манайхан ногооноор нь хурааж авч чаддаггүй. Байгалийнхаа хадланг хадах гээд явж байгаад ирэхэд нөгөөх нь шарлачихсан байдаг. Уургийн агууламж өндөртэй үед хурааж авч хадгалах ёстой. Хураах технологийн хувьд байгалийн өвс хураахтай ойролцоо. Гэхдээ тохирсон чийгт оруулж хадгалах ёстой. Хэтэрхий чийгтэй бол ялзарна, шатна. Үүн дээр анхаарах ёстой. Таримал бүрээс хамаарч энэ нь хоорондоо ялгаатай байна.

-Малчид багахан га-д ногоон тэжээл тариалах боломжтой юу. Хэр хүндрэлтэй вэ?

-Ногоон тэжээл тариалахад чиглэсэн хөшүүргийг салбарын яамнаас үзүүлж байна. Нийт тариалангийн талбайн тэдэн хувьд ногоон тэжээл тарих ёстой гэсэн шаардлага байдаг. Гэхдээ тэр зоргоор тарихгүй. Зарим жил энэ тэжээл борлогдохгүй, улс худалдаж авахгүй. Тиймээс урамшуулал энэ тэрийг нь бодоод улаанбуудай тарих нь илүү байгаа. Салбарын яамнаас 5000 га-д улаанбуудай тарих бол 15 хувьд нь тэжээлийн ургамал тарь гэдэг. Гэхдээ хэрэгжүүлэх тал дээр компанийн асуудал болж байгаа юм. Манай малчид өвс тэжээлээ бэлдэхгүй бол болохгүй гэдгийг ойлгож, тарих сонирхол байна. Гэтэл санхүүжилт дутагдалтай гээд суучихдаг. Хоёрдугаарт, талбай байна. Хүн хувьдаа таримал тэжээл тарих талбайтай байх ёстой. Газрын тухай хуулиар сумандаа тогтвор сууршилтай амьдарсан хүмүүст давуу эрхээр тэжээлийн ургамал тариалах таван га газар өгнө гэсэн зохицуулалт гарсан. Уг зохицуулалтыг хүмүүс сүүлийн үед их ашиглаж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ газартай холбоотой асуудлыг нэг мөр, тодорхой, ойлгомжтой байдлаар зохицуулж, шийдвэрлэх шаардлагатай. Говийн бүсэд усалгаагүй бол хэцүү. Тэгэхээр энэ асуудлыг сайн бодолцох хэрэгтэй.

Бид янз бүрийн шугамаар тэжээлийн ургамал тариалах төсөл хэрэгжүүллээ. Худаг гаргаад, хашаа бэлдээд, тариад өгдөг. Гэтэл төсөл дуусаад явахад малчид хаячихдаг. Хашаа нь нураад эхэлж байгаа юм. Ингээд хийгээд өгсөн юмыг цааш нь аваад явахгүй бол хэцүү. Усалгаа хийхэд мотор ажиллуулдаг. Тэгвэл сүүлд НҮБ-аас хэрэгжүүлсэн төслөөр усалгааны систем нь нарны гэрлээр ажилладаг. Кноп дараад усалчихна. Ийм хялбар амархан болоод байхад үргэлжлүүлээд авч явах асуудал дутагдалтай байна.

Уг нь малчин болгон нэг га газар тарихад болно. Нэг га гэдэг сайхан арчлаад аваад явахад түвэг багатай шүү дээ. Жижиг оврын трактор байхад болно. Энэ тракторууд чинь 1-2 га газрыг өлхөн боловсруулна. Үрлэгч гээд бүх юм нь байгаа. Гэвч манайхан ийм трактороо хадлангийн зориулалтаар л ашиглаад байна. Хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Бэлчээр болохоо байлаа, хадлан өвсөө бэлтгэх хэрэгтэй гээд яриад нэмэргүй. Хийх л хэрэгтэй.

Г.БАТ