УИХ-ын чуулганы 2023 оны зургаадугаар сарын 09-ний өдрийн хуралдаанаар Монгол Улсын Ерөнхий сайдад хандаж УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөрийн тавьсан “Эрдэнэт үйлдвэр” төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар (ТӨҮГ)-ын овоолгын талаарх асуулгын хариуг сонслоо. Ерөнхий сайдад тавьсан асуулгын хариуг УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар өгөв.

“Эрдэнэт үйлдвэр” 1977 оноос исэлдсэн хүдрийг тусад нь овоолго үүсгэж эхэлсэн бөгөөд баяжyулах үйлдвэрийг 1978 онд ашиглалтад оруулснаар хөрс, ядуу агуулгатай худэр, исэлдсэн хүдэр гэж ангилж иржээ.

Тус үйлдвэрт 2023 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдрийн байдлаар 0.202 хувийн дундаж агуулгатай, 451.0 мян.тонн металл аryулсан, 227.9 сая тонн ядуу агуулгатай хүдрийн 6, 0.599 хувийн дундаж агуулгатай, 258.2 мян.тонн металл аryулсан, 51.9 сая тонн исэлдсэн хүдрийн 4, нийт 10 овоолго байна. Эдгээр нь үйлдвэрийн нөөц баялгийн балансад бүртгэлтэй байдаг бөгөөд овоолго үүсгэхэд гарсан зардлыг тухайн жилийн үйлдвэрлэлийн зардалд бүртгэдэг ба өнөөгийн үнэ цэнээр 500.1 сая ам.доллар болж байна. Ядуу аryулгатай хүдрийн 4a, исэлдсэн хүдрийн 10а овоолгyудыг хааж, бусад дээр нь одоо ч хүдэр буулгасаар байгаа юм.

Монгол Улсын Засгийн газар 1991 онд “Эрдэнэт концерн”-ыг байryулж, бүрэлдэхүүнд нь “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийг оруулсан бөгөөд 1994 онд “Эрдмин” ХХК байгуулагдахад тус концерн 51 хувийг, АНУ-ын RCM Inc компани 49 хувийг эзэмшжээ. 2001 онд "Эрдмин" ХХК-ийн дүрмийн сангийн 25 хувийг "Эрдэнэт үйлдвэр"-т эзэмшүүлсэн байна.

Харин 2010 онд "Эрдэнэт үйлдвэр" XXК болон "Ачит-Ихт" ХХК-ийн хооронд зэс боловсруулах уйлдвэр барих гэрээ байгуулж, хувь эзэмшлийг 34/66 хувиар тогтоосон байна. "Ачит-Ихт" ХХК-ийн катодын зэсийн үйлдвэр 2014 онд ашиглалтад оржээ. Дараа жил нь буюу 2015 онд Ачит-Ихт" ХХК-д хувь эзэмших шаардлагагүй гэж шийдвэрлэн, "Эрдэнэт үйлдвэр" ХХК-ийн балансын бус хүдрийн овоолгыг тус компанийн үйлдвэрт 20 жилийн хугацаанд ашиглуулж, борлуулалтын орлогоос ашиглалтын төлбөрийг 2015 онд 0.5 хувиар, 2016 онд 1.0 хувиар, 2017 онд 1.5 хувиар, 2018 оноос 2.0 хувиар улирал тутам тооцож авах гэрээ байгуулсан байна.

Мөн, "Зэс эрдэнийн хувь" ХXК тус үйлдвэрийн исэлдсэн хүдрийн овоолгyудыг түшиглэн жилд 10.0 мян.тонн катодын зэс үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэр барихаар ажиллаж байна.

"Эрдэнэт үйлдвэр" ХXК өөрөө исэлдсэн болон ядуу агуулгатай худрийг овоолгоо ашиглах чиглэлээр судалгаа туршилт, эрэл хайгуул хийж ирсэн байна. Тухайлбал, 2000-2005 онд БНСУ-ын Samsung болон Kores корпорациудтай хамтран цуврал туршилт, судалгаа хийж, 2004-2008 онд гидрометаллургийн Hydrocopper ба Galvanox технологиудын, 2014-2015 онд исэлдсэн хүдрийн баганан уусгалтын туршилт, судалгаа хийжээ. 2016 онд SX/EW технологийн туршилт явуулж, жилд 6500 тн катодын зэс үйлдвэрлэх төслийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулж, Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлөөр шийдвэрлүүлж, 2017 онд үйлдвэр барих талбайд геотехникийн судалгаа ба байгаль орчны төлөв байдлын ерөнхий үнэлгээ хийлгэсэн байна.

Засгийн газар бодлогын баримт бичгүүддээ "Эрдэнэт үйлдвэр" ТӨҮГ-ыг түшиглэн, уул ууpxaй, металлург-химийн үйлдвэрийн цогцолбор барьж, бүрэлдэхүүнд нь исэлдсэн хүдэр боловсруулж, жилд 10.0 мян.тонн катодын зэс үйлдвэрлэх SX/EW технологийн үйлдвэр байгуулахаар тусгаад байгаа тухай сайд мэдээлэлдээ дурдлаа.

Түүний мэдээлснээр, “Эрдмин” ХХК 1997-2022 онд нийт 55 мян.тонн катодын зэс, 30.4 сая метр цахилгаан монтажны утас үйлдвэрлэж, 53.7 мян.тонн катодын зэс, 28.9 сая метр цахилгаан монтажны утас борлуулсан байна. Дээрх хугацаанд нийт 527.8 тэрбум төгрөгийн борлуулалтын орлоготой, 224.6 тэрбум төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллаж, улс, орон нутгийн төсөвт нийт 139.2 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн байна. Харин 2014-2022 онд нийт 84.2 мян.тонн катодын зэс үйлдвэрлэж, нийт 1.3 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажиллажээ. Харин “Зэс эрдэнийн хувь” ХХК гэрээний дагуу 8a овоолгоос 1.3 сая тонн хүдэр авч, үйлдвэрлэлийн туршилт хийгээд байна хэмээн Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар мэдээлэлдээ дурдлаа.

Ерөнхий сайдад тавьсан асуулгын хариутай холбогдуулан УИХ-ын гишүүд асуулт асууж, хариулт авлаа. УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр, овоолгууд Эрдэнэтийн өөрийнх нь баланст бүртгэлтэй, өөрийнх нь өмч мөн, эсэх, ядуу агуулгатай овоолгууд эдийн засгийн үр ашиггүй хэвээрээ байгаа эсэх, шинжлэх ухаан, технологийн ололт сайжирсан энэ цаг үед ядуу агуулгатай овоолгуудыг ашиглах боломж бий болж байгаа эсэх, исэлдэх хүдрийг ашиглах чиглэлээр Эрдэнэт үйлдвэр ямар бодлого барьж байгаа болон “Эрдмин” ХХК-д эзэмшиж байсан хувь эзэмшлийг 25 хувь болгож бууруулсан нь хуульд нийцэж байгаа эхэс талаар асуув. Үүнд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар, овоолгууд Эрдэнэт үйлдвэрийн балансын бүртгэлд байгаа, үйлдвэр энэ овоолгуудаа өөрөө 100 хувь ашиглах ёстой гэдэг байр суурийг яам хатуу барьж байгаа гэсэн хариулт өгсөн юм. “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-ын рөнхий захирал Г.Ёндон, зэсийн хүдрийг исэлдсэн, сульфидын гэж ангилдаг бөгөөд сульфидын хүдрийг хайлуулах технологиор, исэлдсэн хүдрийг уусган баяжуулах технологиор ашигладаг. Зэсийн үнэ өнөөдөр 8300 орчим ам.доллар байна. Цаашдаа өсвөл ядуу агуулгатай хүдрийг ашиглах боломжтой хэмээн хариуллаа. Үүний хариуд УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр, Эрдэнэт үйлдвэр “Ачит ихт” ХХК-ийн 34 хувийг эзэмшиж байсан бол 130 сая төгрөгийн ноогдол ашиг авах байсан гэж үзэж буйгаа илэрхийлэв.

УИХ-ын гишүүн О.Цогтгэрэл, Эрдэнэт үйлдвэрийн үйлдвэрийн өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байгаа, ямар трейдер компаниудтай гэрээтэй ажилладаг, үнийн нөхцөлүүд ямар байгаа, тендергүй шууд худалдан авалтууд хэр хийгдэж байгаа талаар асуухад ерөнхий захирал Г.Ёндон, 2022 оны жилийн эцсийн дүнгээр үйлдвэр хүдэр олборлолтоо 101,8 хувиар, боловсруулалтаа 100.3 хувиар буюу үйлдвэрлэлийн үндсэн төлөвлөгөөг давуулан биелүүлсэн. Ингэснээрээ 2022 оны жилийн эцэст 44 жилийнхээ түүхэнд байгаагүй дээд амжилтыг тогтоож 3.7 их наяд төгрөгийн борлуулалтын орлоготой ажилласан гэв. Мөн орон нутгийн төсөвт 1.8 их наяд төгрөг төлж, 450 тэрбум төгрөгийн ноогдол ашиг хуваарилжээ.

Г.Ёндон захирлын хариулснаар, Эрдэнэт үйлдвэр нийтдээ есөн компанитай нийлүүлэлтийн гэрээтэй ажилладаг бөгөөд эдгээр компаниудтай 3-30 жил хүртэлх хугацаанд хамтран ажиллаж байгаа буюу найдвартай түншүүд аж. Түүнчлэн, бартерын болон оффтек гэрээ байхгүй юм байна. Борлуулалтын гэрээний үнэ төлбөрийн хувьд олон улсын жишиг нөхцөл байдаг. Дэлхий дахинд бүх компаниуд уг жишгийг мөрддөг аж. Эрдэнэт үйлдвэр бусад компаниудынхтай харьцуулахад маш сайн хатуу гэрээтэй байдаг бөгөөд зэсийнхээ үнийг Лондоны металлын биржийн үнээр тооцохын зэрэгцээ худалдан авагчаас төлбөрийн 95 хувийг ачилт эхлэхээс 1-5 хоногийн өмнө урьдчилж авдаг байна. Эцсийн төлбөр тооцоог хийхэд олон улсын хүлээн зөвшөөрөгдсөн лабораториийн шинжилгээний дүнд үндэслэдэг ажээ.

Шалгаруулалтгүй шууд гэрээ байгуулах зарчмаар хийгдсэн гэрээ 2016 онд нийт нийт худалдан авалтын 70 орчим хувь байсан бол өнөөдөр нийт гэрээний 76,8 хувь нь нээлттэй тендер шалгаруулалтаар цахимаар хийгдэж байгааг ерөнхий захирал Г.Ёндон мэдээлэв. Цөөхөн тооны гэрээгээр нормчилсон материалуудыг шууд үйлдвэрлэгчээс нь авдаг ажээ.

УИХ-ын гишүүн Д.Батлут, Эрдэнэт үйлдвэрийн үүсмэл орд буюу овоолгын ашиглалтыг цаашид хэрхэн сайжруулах, үндэсний зэсийн үйлдвэрлэлийг хэрхэн бодитойгоор дэмжих, дотоодод үйлдвэрлэж байгаа зэс утсаар хэрэглээгээ хангах талаар ямар бодлого баримталж байгааг асууж, сайд болон ерөнхий захирлаас хариулт авав. Мөн олон жил яригдаж байгаа цагаан тоосыг дарах талаар ямар ажил хийж байгааг асуухад ерөнхий захирал Г.Ёндон, энэ чиглэлээр ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байгааг дурдан, үйлдвэрийн хаягдлын аж ахуйг иргэдийн суурьшлийн бүсээс холдуулж, шинэ байршилд байршуулах шийдвэрт хүрээд байгаа талаар ярив.

Мөн УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар, овоолгын ашиглалтаас Эрдэнэтчүүд ямар ашиг шим хүртэх, “Эрдмин” ХХК, “Ачит Ихт” ХХК болон эрдэнэт үйлдвэр нийгмийн хариуцлагын хүрээнд орон нутагт өгдөг, үйлдвэрийн болон орон нутгийнханд ашиггүй шийдвэр гаргасан улс төрчдийн үйлдлүүдэд мэргэжлийн дүгнэлт гаргасан, эсэх зэрэг асуулт асууж, хариулт авлаа. “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-ын ерөнхий захирал Г.Ёндон,компаниуд орон нутагт олон тооны ажлын байр бий болгож, ажилчиддаа өрсөлдөхүйц цалин хөлс олгодгийг дурдаад, Эрдэнэт үйлдвэр худалдан авалтынхаа ихэнх хувийг боломжоороо дотоодын ААН-үүд, тэр дотроо орон нутгийн ААН-үүдээс авдаг гэсэн юм. Тус үйлдвэр 2018-2022 онд Орхон аймгийн 127 аж ахуйн нэгжээс нийтдээ 107.1 тэрбум төгрөгийн худалдан авалт хийсний дээр аймгийн төсвийн 62 хувийг бүрдүүлсэн байна. Мөн нийгмийн хариуцлагын гэрээгээр жил бүр 3.0 тэрбум төгрөгийг Орхон аймагт өгдгөөс гадна 2018-2022 онд орон нутагт 27,7 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийжээ. Түүнчлэн Булган аймгийн төсвийн 52 хувийг Эрдэнэт үйлдвэр орон нутгийн татвар хураамжаар бүрдүүлж байгаа юм байна.

“Эрдэнэт үйлдвэр” төрийн өмчийн үйлдвэрийн газар (ТӨҮГ)-ын овоолгын талаарх асуулгын хариуг сонссоны дараа уг асуулгыг тавьсан УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр үг хэлэв. Тэрбээр, энэ асуулгыг би тавиад байгаа юм биш Монголын ард түмэн тавьж байгаа. Надад 55 хүний гарын үсэгтэй хүсэлт байна. Энэ хүмүүс Эрдэнэтийн овоолгын шийдэж өгөөч ээ гэсний дагуу би үүнийг Ерөнхий сайдад тавьсан юм гээд, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатарын өгсөн хариултыг хангалтгүй гэж үзэж буйгаа илэрхийсэн юм. Харин тэрбээр овоолгыг Эрдэнэт үйлдвэр өөрөө 100 хувь ашиглах ёстой гэсэн сайдын байр суурьтай санал нэг байгаагаа илэрхийлж, энэ талаар Г.Ёндон сайд буруушаав.

Тэрбээр, хувийн компаниудтайгаа хэлэлцээрийн ширээнд сууж, хамтын ажиллагааг үр ашигтай болгох чиглэлээр ажиллахыг зөвлөж, зэсийн эрэлт жил жилээр нэмэгдэж, 2040 он гэхэд оргилдоо хүрнэ гэлээ. Иймд овоолгыг ашиглах ажлыг үр ашигтай болгох талаар их зүйл хийх хэрэгтэй гэсэн юм.