Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Утгын чимэг” наадмын хошой тэргүүн шагналт Дамбадаржаагийн Намсрайн нэрэмжит “Утгын чимэг-2019” богино өгүүллэгийн наадам энэ сарын 9-нд болсон.Тус наадамд 65 өгүүллэг ирснээс хоёрын даваанд 10 өгүүллэг шигшигдэн үлдсэнээс тэргүүн байрт төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норовын “Хэрээний нулимс”, дэд байрт МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Пүрэвхүүгийн Батхуягийн “Цаггүй газар”, гуравдугаар байрт МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Соёрхын Пүрэвсүрэнгийн “Аав, хүү хоёр” өгүүллэг тус тус шалгарсан юм. “Утгын чимэг”-ийн тэргүүн шагналт эрхэмтэй ийнхүү товчхон хүүрнэлдсэн юм.

-“Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадамд тэргүүн байр эзэлсэнд баяр хүргэе!

-Баярлалаа.

-Та энэ наадамд олон оролцож байв уу?

-Цөөхөн орсоон. Ихэнхдээ өөрөө санаачлан, зохион байгуулалцаж ирсэн болохоор тийн цөөн орсон хэрэг.

-Санаачилж гэхээр хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч Л.Түдэв гуай “Эрхий дарам зай” өгүүллэгээрээ анх түрүүлсэн наадмыг хүртэл мэднэ гэсэн үг байх нь ээ?

-Тийм ээ. Анх “Шувуун саарал” нэртэй зохиосон. Их зохиолч Д.Нацагдоржийнхоо өгүүллэгээр нэрлэсэн байсан. Энэ наадмын “Утгын чимэг” нэрийг би өгсөн юм шүү. Энэ жил зохиолч анд Д.Намсрайгийн маань ар гэр, үр хүүхдүүд сайхан зохион байгуулсанд талархаж байна.

-Тэргүүн байрт орчихоод их догдлов уу?

-Наадмын дараа МҮОНТ-ийн “Өв соёл” студийн хүүхдүүд маань гэрт хүргэж өгсөн. Сэтгэл догдлолгүй яах вэ. Гэхдээ, манай хөгшин эмнэлгээр байгаад байгаа юм аа, дүү минь.

-Аа, за. Та “Утгын чимэг”-т анх удаа түрүүлж байна уу. Таныг хоёр гурав ч түрүүлсэн гэх хүмүүс байсан?

-Анх удаа түрүүллээ.

“Сэтгэлийн гэрэлт сүмбэрүүд-2” номоос Д.Норовын дэлгэрэнгүй хөөрөлдөөнийг толилуулж байна.

Монгол Улсын төрийн шагналт зохиолч Далхаагийн Норовтой уулзаж хөөрөлдлөө. Эл эрхэм “Өнийн цэнхэр уулс”, “Уулсынхны туужис”, “Цэцгийн гурван сар”, “Хөх сайрын чулуу” туужийн түүврүүд, “Алтан богдын шил”, “Уулын хөх сүүдэр” романууд, “Yхлийн тухай өгүүллэгүүд”, “Хөх туужис”, “Yхэл хүлээх газар”, “Хүйтэн цуст” бүтээлүүд хэвлүүлсэн, Монголын хүүрнэл үгийн их мастер юм. Түүний “Зүрхэнд шивнэсэн үг”, “Уулын Төмөр”, “Ноён солиот” дэлгэцийн бүтээлүүдээс гадна “Эцсийн тушаал” теле жүжиг, “Босго тотго” олон ангит кино нь үзэгч олны сэтгэлд үлдэцтэй бүтээл болсон байдаг.

-“Мөнхийн дуудлага”, “Тэжээвэр” алдартай туужуудын загалмайлсан эцэг юу туурвиж буй бол гэж уншигчид хүлээлттэй байгаа нь лавтай. Уран бүтээлийн ганзага хэр баян байна?

-“Тэнгэрийн онго” гэж нэрлэсэн кино бичиж дууслаа.

-Бөөтэй холбоотой бүтээл үү?

-Үгүй юм аа. Киноны үйл явдал “Монголын нууц товчоо”-нд Тэмүжиний найман шаргыг дээрэмчид аваад, Тэмүжин араас нь нэхэж авчирсан тухай гардаг тэрүүхэн хэсгээс сэдэвлэсэн юм. Ердөө зургаан хоногийн явдал шүү дээ. Бичээд найруулагчдаа өгчихлөө. Энэ зүгээр нэг жижиг сажиг хулгай биш юм аа. Тэр хэсгийг задлаад, манай утга зохиолын хэлээр ургууллаа гэх юм уу.

-За, яаж ургуулав?

-Манайхан “Жаргалын найман морь” ч гэдэг найман хөлөг байдаг даа. Зарим судлаачид “Найман шарга морь биш ээ, зарим нь өөр зүсмийнх байсан. Алагтай адуу байсан” гээд янз бүрээр л тайлбарлаж таамагласан юм зөндөө байдаг. Тэр үед Чингистэй өвөр түрийдээ орж байсан улс манайд чинь зөндөө байдаг шүү дээ. Би кинондоо найман шаргаар л авсан. “Нууц товчоо”-нд “Найман шарга” гэж тэмдэглэсэн учраас тэрүүгээр нь авахад л хангалттай. Найман шарга агт адгуулаад байж байгаа хот айл гэдэг мэдээж хэрэг наян адуутай байсан байж таараа. Тэр дундаас найман шаргыг тасалж аваад, гаднаа нүд хариулаад байж байна гэдэг нэлээд онцгой адуу яа даа. Юундаа онцгой байх вэ гэдгээс ургуулан бодож байгаа юм. Хоёрдугаарт, есөн хөлт туг гэж байна аа. Голын цагаан сүлдээ тойрсон найман туг бол найман шарга морины бэлгэдэл юм. Бид хялбарчлаад дөрвөн зүг, найман зовхис гэж яриад байдаг болохоос монгол зүг чиг үндсэндээ арав байдаг. Хавтгай дээр л яриад байдаг болохоос дээшээ, доошоо хоёр зүгээ мэддэггүй. Найм, арав хоёрын завсрын тоо бол ес. Тэнгэр шүтлэгийн орой учраас цагаан сүлд голтойгоо ес болж байгаа юм. Тэгэхээр найман шарга агт, есөн цагаан туг хоёр язгуураасаа нэг амьтай байгаа биз.

-Таны бодсоноор бол тэр тодорхой болох нь л дээ?

-Энийг би ургуулахдаа дүр амилуулсан юм. Наана байгаа дүрүүд бол Тэмүжин, Өүлэн эх гээд тодорхой. Цаана байгаа икс дүрүүд л их учиртай. Найман шаргыг зургаан хоногийн газар аваад явчихна гэдэг зүгээр нэг хаяагаа хадарсан хулгайчийн үйлдэл биш. Дамжуулаад хөөчихсөн байж таарна. Зургаан хоног өвсний налархайгаар мөрдөнө гэдэг ч жирийн нэг юм биш. Найман шаргыг Мэргид, Тайчууд, Татаарууд, Найман, Хэрэйдийн аль нь ч ирж аваагүй. Тэр хэн байх вэ гэвэл Алтайд нэг гараад, говь руу нэг ороод, Хангайд нэг нутаглаад явдаг хэсэг бүлэг хэсүүлч тэнүүлч нөхөд байсан хэрэг. Энэ дүрүүдийг л ургуулж босгосон хэрэг.

-“Алтан Богдын шилд

Алтан гургалдай жиргэнэ

Алтан гургалдайн жиргээнд

Агт морин сульдана” гэх дуунаас бүхэл бүтэн роман ургуулчихдаг туурвигчид найман шаргын хулгайгаас үүтгэн кино бичнэ гэдэг ч ёстой амархан хоол биз дээ?

-Уран саналга гээч юм л явж явж кино ч бай, тууж ч бай, ямар ч уран бүтээлийн амин сүнс нь болдог.

-Таны “Тэжээвэр” туужийг балчир ахуйдаа уншиж шүтэн биширч байснаа одоо ч мартдаггүй. Энэ туужийнхаа санааг яаж олов?

-Геологичдын тухай зохиолын уралдаан зарласан юм. Тэр уралдаанд л зориулж геологичидтой уулзаж, судалсаар санаа сэтгэлдээ Гөлгөө гэдэг хүний дүрийг босгоод авлаа. Ээжийгээ, дүү нараа тэжээгээд бүтэн сар амьдарчих мөнгөөр ганцхан орой наргичихдаг тийм залуус ч байх. Хүн хүний амьдрал, хувь тавилан социализмын үед ч өв тэгш байгаагүй. Дээртэй доортой л байсан. Тэр үзэл санаа, ариун мөн чанар руу явсаар Гөлгөөгөөс Цэнгэлийн дүр ургаж гарсаар байгаад би биш Гөлгөө тэр туужийг аваад явчихсан. Харин миний хувьд бодох гэж л хэдэн цагаан үс нэмсэн байх. “Орлогч” гэж дараа нь “Тэжээвэр”-тэйгээ холбоотой тууж бичсэн. Тэр бол хүний орлогчийн тухай бүтээл юм. Нийгэм бол тэжээврүүдтэй. Тэжээврүүдээс бүтдэг. Тэгвэл нийгэм хүний орлогчийг бий болгож байдаг. Аавдаа хүүгийн орлогч, ханьдаа нөхрийн орлогч, хүүхдэдээ эцгийн орлогч, нийгэмдээ хүний орлогч, бүх юм орлогч. Хүн төрөлхтөн байх цагт аль ч нийгэмд ийм орлогчид байх учиртай байж магадгүй. Тэр тэжээвэр, орлогч хоёр л миний дотрыг их хорсгож явсан юм болов уу даа.

-“Тэжээвэр” чинь уралдаанд яав?

-Түрүүллүү, яалаа. Шагналд овоо хэдэн цаас авч эхнэртэйгээ явж, гурван хаалгатай шүүгээ авч байсан юмдаг.

-Зохиолч болчихлоо доо гэж өөрийгөө анх тоох сэтгэгдэл төрүүлсэн бүтээл чинь юу бол?

-Зохиолч ч юм уу, юу ч юм өөрийгөө сайн мэдэхгүй явсан үе бий. Шаргад байхдаа бригадын төв рүү явахад сумын холбооноос боодолтой сонин явууллаа. Төлийн штаб дээр боодолтой сонин аваачиж өглөө. Цай ууж суугаад “Залуучуудын үнэн” сонин харж байсан чинь “Наранбулаг” өгүүллэг маань, миний товч намтартай гарчихаж. Тэгэхэд надад их хачин сэтгэгдэл төрж байсан. Миний анхны өгүүллэг хэвлэгдэж байгаа нь тэр шүү дээ.

-Өгүүллэгээ сониноос хараад яав?

-Сэмхэн боогоод орны доогуур шургуулчихаад яваад өгч билээ. Нэг л хачин санагдаад байсан. Зохиолч болох гэдэг өвчин чинь их эрт эхэлсэн дээ. Өөрөө мэддэггүй л байсан болохоос арваад наснаас эхэлсэн хэрэг. Зохиолч гэж өөрийгөө мэдэрсэн гэдэг бол ер нь хожуу шүү. “Эцсийн тушаал” жүжгээ бичсэн үе.

-Мянга есөн зуун наян есөн он байх шүү?

-Халхын голын ойд зориулж бичсэн юм чинь тэр үе л байх нь. Тэр жүжгээ эхлээд үзсэн чинь нэг л бууж өгөхгүй байгаа юм шиг хачин санагдаад байсан. Тэгсэн чинь манай хадам эгч хөдөөнөөс ирчихээд байхдаа үзсэн юм билээ. Тэгээд явахдаа эхнэрт маань “Чи ийм сайхан бүтээл бичдэг хүнийг гомдоов зай” гэж захисан гэдэг. Тэр үгийг сонссоны дараахан “Би чинь нээрээ зохиолч болчихсон юм биш үү” гэж бодсон. Тэгээд “Тэжээвэр”, “Сэрвэгэр хадны зэрэглээ”, “Хөх тавилан” туужууд гараад “За ямар ч байсан зохиолч болсон юм байна” гэж ойлгох болсон доо.

-Хөдөө нутагтаа уурын зуухны галчаар ажиллаж байхдаа, эмчийн алба хашиж байхдаа уран бүтээл хэр их бичиж байв?

-Ер нь их бичээгүй шүү. Харин Анагаахын сургуульд сурч байхдаа, хөдөө ажиллаж байхдаа өдрийн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан маань бичих сургууль болсон байх. Эхэн үедээ хийсэн, хийх зүйлээ бичдэг байлаа. Сүүлдээ бодсон юмаа бичдэг боллоо. Тэгээд толгой холбож бичдэг болсон. Гомдож, баярлах, уурлах, хүсэл мөрөөдөл оргилсон бүхнээ бичдэг боллоо. Өгүүллэг бичих оролдлого Шарга суманд ажиллаж байхад төрж эхэлсэн. Хоёр ч тууж бичих гэж оролдсон байгаа юм. Тэр хоёр одоо хэвээрээ байж байг гэж боддог юм. Хүүхдийн гэгээн, гэнэн сэтгэлгээ бүгд шингээстэй байдаг юм. Би одоо тэр хоёрыг гүйцээгээд бичиж болно л доо. Гэхдээ анхны үеийн тэр хэл, сэтгэлгээ одоо байхгүй болчихсон байгаа юм.

-“Алтан Богдын шил” романыхаа хоёрдугаар дэвтрийг цүнхтэйгээ алдсан гэдэг. Хоёрдугаар дэвтрийг нь бичээ юү?

-Би тэр романаа наяад оны сүүлээр бичсэн. Түүнээс хойш нийгэм өөрчлөгдсөн. Хоёрдугаар дэвтрээ бичиж дуусгаад Орос руу унших гэж авч яваад алдчихсан. Утга зохиолд дүрслэлийн хэл гэж байдаг даа. Дүрслэлийн хэл гэдэг зүгээр нэг үг биш. Зохиолч бүр өөрийн хэлтэй. Би сүүлд тоймлож нэг юм тэмдэглэж авсан юм. Гучаад жилийн зайтай бичих гэж байгаа болохоор тэр дүрслэлийн хэл өөрчлөгдөх нь ойлгомжтой. Гэхдээ л бичихээс өөр арга алга даа.

-Ойрд ямар ном хэвлүүлэхээр төлөвлөж байна?

-Хүүхдэд зориулж насандаа ганц тууж бичсэн юм. “Дайны дараах намар буюу Алмаст уул” гэсэн нэртэй. Энийгээ одоо хэвлүүлдэг юм уу даа. Адал явдалт тууж юм. Арван хэдэн нас гэдэг агуу ихийн дэмийрэлтэй байдаг шүү дээ. Тэр тухай л юм. Одоо бас нэг тууж бичмээр санагдаа л байх юм. Цээжний гүнд нэлээд юм байна аа. Дотроос маажаа л байна.

-Таны аав, ээж зохиолч болоход тань нөлөөлсөн болов уу?

-Аав, ээж маань малчин удмын улс. Аавын талынхан олон үеийн уран дархчууд, анчид байснаас баян түшмэл, тайж язгууртан байгаагүй. Манай аав Далхаа цэрэгт мордоод, дөчин таван оны Чөлөөлөх дайнд явж Жэхэ хот ороод ирж байсан хүн. Ирэхдээ хоёр бөөр нь буудуулчихсан юм шиг цоорхой, ус гоожсон юм л ирж байсан гэдэг. Малын санитарын зургаан сарын курст суугаад цэргийн хорооны мал эмнэлгийн цэргээр явсан юм билээ. Идэш, унааны малын эрүүл ахуйг хариуцдаг байж. Японы хордуулсан худгууд замд нь их тааралдах. Ямар ч даргынхаа тушаалаар юм бүү мэд, хортой ус ууж морь нь хордож газар дээрээ үхээд, аав хордсон ч ямар азаар амьд гарсан юм, хоёр бөөргүй болоод ирж байсан байгаа юм. Ямар азаар тэр аюултай хор нь гадагшаагаа цохиж амь аврагдсан юм бэ дээ. Сумаар нэвт буудуулчихсан юм шиг сорвитой байдаг байсан. Аав харин хожим “Бөөр өвдөөд” гэдэггүй л байсан. Яс сайтайнх уу, ямар учиртай байсан юм бол доо. Аавыг маань манай нутгийнхан Жиргээ Далхаа гэдэг байлаа. Нутгийн хөгшчүүл намайг Жиргээгийн хүү л гэнэ.

-Аавыг тань яагаад тэгж нэрлэсэн юм бол?

-Хүн амьтан босоогүй үүр цүүрээр уул хаданд гараад адуу мал хараад явчихдаг тийм эртэч хүн байсан юм гэнэ лээ. Бид чинь эцэг эхээс арван хоёулаа. Муу аав минь арван хоёр хүүхдээ хулгай хийхээс бусдыг хийж амьдарсан даа. Би зулай дээрээ гишгэж төрсөн нэг эгчтэй, дороо арван дүүтэй хүн шүү дээ.

Дорнын цагаан саран

Аяыг Д.Баттөмөр

Сарны туяанд цэцэг ургана

Салхины сэвшээнд үлгэр урсана

Саруул хар нүдийг чинь санана

Салалтгүй хамтдаа суугаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

Сарнайн дэлбээнд шүүдэр унана

Цагаан гэгээнд Хэрлэн урсана

Сайхан бор царайгий чинь бодно

Цаглашгүй мөнхдөө жаргаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

Занданы үнэрт салхин сэвшинэ

Хэрлэнгийн шугуйд болжмор зүүдлэнэ

Зөөлөн ээл зангий чинь хүснэ

Хэмжээлшгүй ихээр хайрлаасай

Дорнын цагаан саран

Шөнөжин дуулж хононо

Дотно янаг хүүтэйгээ

Насандаа цэнгэж сууя аа

“Эцсийн тушаал” жүжгийн дуу

Аяыг Ц.Чинзориг

Хүлгийн сайныг унасан юмсан

Хүний дээд нь явсан юмсан

Хүүгээ үнсэж амжаагүй юмсан

Хүслээ гүйцээж чадаагүй юмсан

Наран зүгээс чамайгаа ирнэ гэж

Насаа марттал хүлээж суугаа

Амьдралд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

Ээжийн аавын энхрийхэн юмсан

Эгэлхэн зөөлхөн зантай юмсан

Эргэж уулзахаар болзсон юмсан

Элгээ дэвттэл учирна гэсэнсэн

Халхын голоос чамайгаа ирнэ гээд

Хатуу орчлонг зөөллөн хүлээлээ

Хайранд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

Уулын уснаас амссан юмсан

Усны чулуунаас авсан юмсан

Уужим саруул ухаантай юмсан

Уртын дуундаа хайртай юмсан

Ялалтын морьтой чамайгаа ирнэ гээд

Янагийн дуугаа дуулж сууна даа

Амьдралд мөнхөрсөн

амраг минь ээ хө

-“Эцсийн тушаал” жүжигт та шударга, дайчин хүн амьдрал дээр хохирдог тухай хорсолтой биш ч цаанаа л нэг элэг эмтрэм гунигтайгаар гаргасан байдаг. “Зүрхэнд шивнэсэн үг” кинонд дайны барим тавим цуст эмгэнэлийг биш ар талынхны сэтгэлзүй, аж төрлийг нүдэнд харагдам дүрсэлсэн. Дайны тухай бүтээлүүдийн чинь өнцөг гурвалжин нүдээр харсан мэт өөр байдаг нь Чөлөөлөх дайнд орсон аавтай чинь холбоотой биш байгаа?

-Тэр бүхэн аавтай минь шууд холбоогүй ээ. Миний сэтгэл зүрх ертөнцийг, хүнийг, амьдралыг хэрхэн үздэгтэй л холбоотой байдаг байх. Эх оронч баатарлаг байх, шударга амьдрах чанарыг манай нутгийнхан надад шингээж өгсөн юм болов уу даа л гэж боддог юм. Манай Засагт ханы хөх харчуудын нэг чанар байдаг. Хайрлаж, хүндэлж байгаа хүндээ их хүйтэн ханддаг. Ил бол нүүрэн дээр нь саймширч, долоочих гээд байдаггүй их хатуу ханддаг. Тэгсэн мөртлөө цаагуураа хийж байгаа үйл нь хүнийг дандаа л хайрлаж байдаг. Хүнийг хайрлах, ариун шударга санаа гэдэг гүнд л байвал, далд л байвал чин үнэнч байдаг. За даа, аман дээр байвал ч дээ, гарын үзүүрт байвал ч дээ, алж мэднэ шүү. Засагт ханы хөх харчууд хэцүү гэдэг үг гарсан гол зүйл бол энэ шүү. Тийм учраас би тэрийг л барьж, дайны үед ч бай, эгэл амьдралын үед ч бай баатруудаа тийм л чанартайгаар сэтгэлдээ амилуулдаг.

-Зөвхөн Засагт ханы хөх харчууд ч биш нийт монгол эрчүүд эртнээс “хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” гэсэн философиор хүмүүжиж ирсэн байх аа?

-Харин тийм шүү. Монгол хүний мөн чанар тийм байж. Манай аав, ээж хоёр арванхоёр хүүхэд төрүүлж өсгөхдөө бие биедээ “Хайртай” гэж хэлж үзсэн үү. Ээ, үгүй байх. Хайр гэдэг сэтгэлийн хэчнээн гүнд хадгалагдах тусам үнэ цэнтэй, ариун үнэн байдаг. Би залуудаа нэг зүйлийг харж л байсан. Цэрэгт явж байгаа залуугаа тэврээд л, уйлаад л хавар нь хоцорч байсан хүүхэн намар нь хүнтэй суугаад найр хийгээд байж л байсан. Харин үдэж чадаагүй, холхноос хараад нулимсаа тэрүүхэн тэндээ нуугаад явуулсан хүүхэн хайртай хүнээ гурван жил хүлээж, гурван жил байж л байсан. Хүний сэтгэлзүй гэж сонин юм байдаг юм шүү дээ.

-Тэрийг та мундаг анзаарч, зохиол бүтээлээ амилуулсан байдаг шүү...

-Зохиолч хүний чинь хамгийн гол ажил уншаад юм уу, бичээд суухдаа ч биш. Ерөөсөө л зохиолч хүний ажил чинь хүн судлах. Тэрийг номоос, амьдралаас, бүх талаас нь судалж болно. Тэнд сууж байгаа гурван хүүхнийг гэхэд гурвуулангийнх нь нүдийг харчихад л, эсвэл тэр ууланд явж байхдаа байгалийн сайхныг мэдэрч, тэр сайхан агшныг сэтгэлдээ амилуулан авч үлдээж чаддаг хүн л яруу найрагч юм.

-Та хөдөөнөөс анх орж ирэхдээ хоёр хавтас дүүрэн шүлэг, өгүүллэг сугавчлаад Л.Түдэв гуайтай уулзаж байсан гэдэг. Тэр шүлгүүдээ хэвлүүлж байв уу?

-Хэвлүүлээгүй. Одоо санаанд ч бараг байхгүй дээ. Надтай адил уран зохиолоор өвчилсөн нөхдөдөө уншиж өгдөг л байсан. Би бүр найраглал хүртэл бичиж үзсэн хүн. “Хөшөө хөлгүй ч гэсэн явдаг. Хөшөө хэлгүй ч гэсэн ярьдаг” гээд урсгаж өгч байсан санагдаад байна (инээв). Би анх ирэхдээ төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Гайтав гуайтай уулзах гэж том, бага хоёр шил “Бигэр” дарстай ажлынх нь жижүүр дээр хоёр, гурав хоног хүлээгээд ирэхгүй болохоор гэрийнх нь утсаар ярьж очлоо. Булцайтал угаачихсан төмс шиг Сэнгийн Эрдэнэ баавайтай нэг шог зураг шиг сууж байна. Гайтав гуайн “Дайн энх” номын шагнал буугаад тэд хоёр гурав хонож байгаа юм байж. Би Дамдины Жамьянтайгаа очсон юм. Шүлгээ уншлаа. Эрдэнэ гуай ч нэг их тоосон юм алга. Харин “Ухаанд чинь ухна ишиг үхчихсэн юм уу” гээд байх юм. Гайтав гуай “Залуучууд та нар архи битгий уу. Архичин Гайтав хэллээ гэж бодно уу, өөрсдөө мэдэцгээ” гэж байна. Эрдэнэ гуай болохоор “Уух ёстой. Зохиолч хүн гэдэг сэтгэлийн зовлон эдэлж байдаг улс. Бид уухгүй бол хэн уух юм. Сэтгэлийн зовлонг энэ идээ чинь нимгэлдэг юм” гэж байна. Тэгүүт л “Ухаанд ухна ишиг үхэх”-ийг сэхээрч “Бигэр” дарсаа цүнхнээсээ гаргалаа даа. Тэгээд яахав, нутгархаж МЗЭ-ийн дарга Л.Түдэвтэй уулзлаа даа. “Таныг зохиолчдоос хэн хэнийг танихав” гэж байна. Т.Юмсүрэн ахыг, Пүрэв ахыг, Цэдэндорж гуай нарыг нэрлэлээ дээ. “Зохиолч хүнийг зохиолчид эхлээд таних ёстой. Дараа нь таныг уншигчид таних учиртай. Наад зохиолуудаа бүгдийг сонин хэвлэлд тарааж өгөөд буц даа. Тэгээд зохиолчдын ч, уншигчдын ч танил болохоороо ирээрэй” гэсэн дээ.

-Зохиолч, бичгийн хүмүүн болоход тань нөлөөлсөн зүйл юу байв?

-Явж явж намайг зохиолч болгосон зүйл бол хүнтэйгээ, малтайгаа, уул устайгаан манай нутгийнхан л гэж боддог юм. Арван настайдаа сургуулиас гарсан надад манай нутгийнхны дуулдаг дуу, хонины бэлчээрт уулзаж учрахдаа ярьдаг үг бүгд л нөлөөлсөн. Говь-Алтайн анхны багш нагац Хамуутын маань үдэш орой ярьж өгдөг үлгэр, аав, ах нарын ярьсан газар усны түүх домог байна. “Тэр газарт байхад хасаг идээд, хүүхдийг нь толгойгоор нь хад саваад” гэсэн тэр хачин яриа хөөрөө бяцхан оюунд минь амилж бүрэлдээд үлддэг байж.

-Хасаг идээд гэж юу гэсэн үг вэ?

-Юу гэх юу байхав. Хасгийн дээрэмчид орж ирснийг л хэлж байхгүй юу. Би “Босго тотго” кино романдаа энэ тухай нэлээд оруулсан. Тэр дуунуудын нөлөө бол даан ч их л дээ.

-Ямар дуунууд байна?

-“Шар талын цэцэг

Сайхан нарандаа гандана” гээд дуулахад л өөрийн эрхгүй ертөнцийн аж төрөл бодогдох жишээтэй. “Сайхан нарандаа гандана” гэхэд л мөн ч их юм бодогдуулна даа. Хатна гээгүй гандана гэсэн байгаа биз. За тэгээд л

“Энэхэн тэнгэрийн янз нь

Ингэсхийгээд хурших нь

Хуршъя гээд чиг яахав дээ

Нэгэн цагийн л хур шүү дээ

Энэ улсын янз нь

Ингэсхийгээд шоодох нь

Шоодно гээд чиг яахав дээ

Хэтийн заяа нь мэднэ” гээд дуулахад орчлонгийн ааш аяг, хувь тавилангийн бүдэг оньсого тодроод ирэх шиг болно. Манай монгол ардын үлгэр домгууд чинь бүгд баатарлагийн дүртэй шүү дээ. Энэ л дууны гунигт бадгууд, баатарлагийн өнгө аяс миний сэтгэлийн ертөнцийг бий болгож дээ. Дээр нь багаасаа уншиж өссөн номууд.

-Та ямар номууд уншдаг байв?

-Зөвлөлтийн зохиолч Афанасовын “Алтан одны эзэд” гэдэг том номыг жигтэйхэн уншина. Гол дүрийн хоёр баатар нь Ирина, Ира гэдэг хоёр бүсгүйд дурлаад л. Манай Халхын голын байлдаанд биечлэн оролцож явсан зохиолч Константин Симоновын “Зэвсэг нэгт ахан дүүс”-ийг цуврал гурван романтай нь, И.В.Сталины арван хэдэн ботийг уншиж л хүн боллоо ш дээ. Одоотой адилхан өөр унших ч юм байсан биш. Манай нутгийнхан чинь ярихдаа дандаа үлгэрлэж, адилтгаж ярьдаг учраас хийсвэр сэтгэлгээ сайн хөгждөг байж. “Эх нь хээр алаг бол унага нь шийр алаг” гээд удам муутай хүнийг хэлж байхад, “Буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ” гээд л заяа нь жаахан хэлтийсэн нэгнийг хэлж байх жишээтэй. Энэ бүхэн чинь л надад сургууль болж байж дээ. Дунд сургуульд сурч байхад сумын төвд манайд хөдөөнөөс аав, ээжийн хоёр талын эгч ах нар нам, эвлэлийн хуралд их ирнэ. Үдэшлэгт орж ирээд, дууны дэвтрээ гаргаж ирээд шөнөжин дуулцгаана. Тэр их нөлөөлсөн.

-Цэргийн амьдрал хүнд их нөлөөлдөг байсан цаг даа?

-Эмчийн ажлаас салах гэж цэрэгт мордож, Улаанхуарангийн авто засварын батальонд найман сар алба хаагаад халагдсан даа.

-Тэр үед цэргийн алба гурван жилийн хугацаатай байсан биз дээ?

-Яахав, эмнэлгийнхэнтэйгээ хуйвалдаж тушаал гаргуулаад халагдахгүй юу. Штабын дарга, Цэнд хурандаа намайг эмийн сангийн нярваар авна гэж бага дэслэгч орон тоотой тушаал БХЯ-наас гаргуулаад байж байтал цэргийн ангийн эмнэлэгт нь намайг халах тушаал зэрэг очиж байлаа. Тэгж цэргийн албыг хаав аа (инээв).

-Ханиа танилцуулаач, та?

-Манай Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн “Найрагчийн гэргий болж наждаа эдлээгүйд чинь баяр хүргэе” гэсэн сайхан шүлэг байдаг даа. Тэгээд яахав, надтай л “наждаа эдэлж” яваа сайхан хань Гүндэгмаа минь уг нь орос хэлний багш. Насаараа эрдэм шинжилгээний ажил хийж, сурганы докторын зэрэг хамгаалсан хүн. Албан бус боловсрол гэдгийг чинь Монголд анхнаас нь л онолын хувьд ч, амьдрал дээр ч хэрэгжүүлэх гэж зүтгэсэн. Ууган хүү Эрдэнэ болохоор нано технологийн инженер. Сөүлд докторын зэрэг хамгаалаад ирсэн. Удаах хүү Дэлгэр орос хэлний багш. Одоогоор дөрвөн ч ачтай болчихлоо.

-Та олон шавьтай юу?

-Шавьсаад байх юм нэг их байхгүй дээ. Архи, хадаг хоёртой ирж байсан улс бий бий.

-Монголын орчин үеийн утга зохиолд залуусаас хэнийг боломжийн туурвиж яваа гэж бодож байна?

-Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс хоёрын зохиолууд сайн. Халтарын Болор-Эрдэнийн богино өгүүллэгүүд сайн байсан. Одоо юу бичиж байгааг мэдэхгүй. Сайхан шүлгүүдтэй залуус олон л байх юм. Гэхдээ шатсан авьяасаараа цоролзоод гараад ирж байгаа хүн харагдахгүй юм. Хэнтийн Балдансодномын Энхжаргал гэж тун авьяастай яруу найрагч хүү бий дээ. Зарим нэг нь ч учраа олохгүй номоо яарч хэвлүүлээд байна уу даа. Яруу найрагт хөлөө олох гэж нэг юм байдаг. Нэгэн үе улс, иргэний уянга гэж хэсэг шуурцгаасан. Одоо харин тэр нь намдаж мэдрэмжийн шүлэг бичих болж. Энэ их сайн. Мэдрэмжийг чинээнд нь тултал хөгжүүлбэл сайн уран бүтээл төрнө. Агуу их Норовбанзад гуай “Уртын дуучны хувьд гучин таван насанд тэнхээ гүйцдэг” гэдэг байсан. Одоо танай ерээд оныхон бяр сууж, бяралхах цаг ирлээ дээ. Уран чадварыг ойшоож үзмээр байна. Бүгдийг хавтгайруулж бичих өөр хэрэг. Лодойдамба гуай шиг л бичдэг болчихвол ч. Итгэлт баяны ганц үг, Цахиур Төмөрийн дүр гэхэд хүний сэтгэлд яв цав бууж байдаг даа. Дүрийг амилуулдаг ийм эд эс нь дутаад байх юм. Т.Бум-Эрдэнэ “Өнөөх” гэж номоо өгсөн. Хэд хэдэн чамбай өгүүллэг байна лээ. П.Батхуяг, Ц.Буянзаяа хоёр зохиол талдаа уг нь их сайн гарч ирсэн. Гэвч, энэ хоёртоо харамсаад байх юм.

-Юунд харамсана гэж?

-Зохиолч хүн утга зохиол судлал руу орохоор л дэмий санагдаад байдаг юм. Судлал гэдэг чинь зүгээр л баримт байдаг. Баримтан дээр ажилладаг хүн болчихдог юм. Намайг хүртэл их сургуульд эрдмийн хүн болгох гэж их үзсэн юм шүү дээ. Зохиолч гэдэг чинь жинхэнэ цэцэглэж, хөөрч бадарч байж уран бүтээл туурвидаг. Нэгэн үе ч уншдаг нь ч, бичдэг нь ч оюун санааны сүйрэлд өртлөө ш дээ. Гэхдээ танай үеийнхнээс Б.Лхагвасүрэн шиг, Ж.Лхагва шиг, Д.Батбаяр, Б.Догмид нар шиг үгийн урлагийн мастерууд оргилон гарч ирэх л байх гэж бодож байна. Уртын дуучин хүнийг богино дуу дуулахыг хориглодог байсан. Хоолой, сэтгэхүй, амьсгаа гурав эвдэрдэг. Тиймээс ч богино дууг завхай дуу гэдэг байж. Тэрэнтэй адил зохиол оролддог хүн утга зохиол судлалаар оролдоод дэмий санагддаг. П.Батхуягийн эхний өгүүллэгүүд сайн ш дээ. Ургаж гарч ирэх байгалийн явц эвдэгдэж, үйлдвэрлэлд орчихож байна. Санамсаргүй хэлсэн үг, үйл цаанаа асар их утга санааг агуулж байдаг. Зохиолч хүн үүнээс л уран саналга авч, дүрээ амилуулж бичих учиртай юм. Зохиолч Баастын Золбаярын хэл бол тун яруу. Бодон бодсоор бичихгүй байхын аргагүй болоод ирдэг нэг үе байдаг даа. Тэр л жинхэнэ зохиолын санаа даа.

-Та бичихгүй байхын аргагүй ямар бүтээл бодож явна?

-“Тоодгор” гэж нэг жүжиг бичих гээд дотроо бодоод л явна. Жижиг чулуугаар том чулуу доргиох санаатай. Дүрүүдээ бодоод байна.

-Юун тухай өгүүлэх жүжиг билээ?

-Нэг хошууны хийд дээр л жүжгийн үйл явдал өрнөнө дөө. Жаа Лам Дамбийжаа Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт цэрэг дайчлах гэж нэг хийд дээр байж байгаа байдал гарна. Дамбийжаа чинь Магсаржав, Манлай ван Дамдинсүрэн, Дилав хутагт гурвын нэрийг бариад Баруун Монголын ноёдыг ташуурдаад эхэлсэн хүн шүү дээ.