Монгол улс өрийн хямралтай нүүр туллаа. Засгийн газар төлбөрийн чадваргүй болоход ойртож татвар нэмэгдүүлэх, зардлаа бууруулах эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт татах арга хэмжээ авч хэрэгжүүллээ ч өр, ДНБ-ий харьцааг тогтвортой түвшинд хүртэл бууруулах боломжгүй. Төсвийн шинэтгэлийг хойшлуулах нь нөхцөл байдлыг сайжруулахгүй. Томоохон өрийн эргэн төлөлтийг гадаад валютаар хийх нь өрийн өндөр дарамт үүсгэнэ. Өрийн бүтцийг шинэчлэхгүй бол төлбөрийн чадварын хямралд шилжинэ.

Яах вэ?

1. Хувийн хэвшлийн санхүүгийн зах зээл дээрх өрийг дахин санхүүжүүлэх

Төгрөгийн ханш үргэлжлэн унасаар байвал гадаад өрийг дахин санхүүжүүлэх, улам л хүндэрнэ. Дотоодын өрийг дахин санхүүжүүлэхэд илүү өндөр хүү төлөх, ялангуяа төгрөгийн ханштай холбоотой илүү өндөр хүүтэй дахин санхүүжүүжилт хийх шаардлага үүснэ. Учир нь дотоодын хөрөнгө оруулагчид дотоодын бондод хөрөнгө оруулалт хийхээс илүүтэйгээр хадгаламжаа валютын хадгаламжид хөрвүүлэх тул илүү өндөр хүү амлах зайлшгүй шаардлага үүснэ. Гадаад өрийн хүү улам нэмэгдсэн нь гадаад, дотоодын арилжааны банкуудын хувьцаа эзэмшигчдэд ихээхэн хэмжээний хүү төлөх замаар ирээдүй хойч үеийнхэнд хор уршиг учруулаад зогсохгүй зайлшгүй шаардлагатай өөрчлөлт шинэчлэлийг хойш татна. Үүнээс ч ноцтой үр дагавар нь “гэнэтийн зогсолт” буюу олон улсын санхүүгийн байгууллагууд Монгол улсын Засгийн газарт зээл өгөхөө зогсоох явдал юм. Ийм “гэнэтийн зогсолт” 2008 онд Эквадор, 2012 онд Грек, 1995 онд Мексик, 1997 онд Зүүн Азид тохиолджээ. “Гэнэтийн зогсолт”-оор хөрвөх чадварын хямрал илүү хор уршигтай төлбөрийн чадварын хямрал болж хувирна. Энэ тохиолдолд сонголтууд ч ихээхэн хязгаарлагдана. Зах зээл хэдийн Монгол улс дефолт зарлах магадлалын тооцоо гаргажээ. 2022 онд эргэн төлөгдөх бонд 83.72 центээр зарагдаж буй нь 2022 онд дефолт 16%-ийн боломжтойг харуулж байна.

2. Онолын хувьд Төв банк нь Засгийн газрын өрийг хязгааргүй худалдан авч болно. Үүнийг шинээр мөнгө хэвлэх, төгрөгөөр төлөгдөх бондыг дотоодын санхүүгийн байгууллагуудад худалдах, Төв банкны нөөц, гадаадын зээлийн шугамыг ашиглах зэргээр санхүүжүүлж болно. Дээр дурдсан сонголт нэг бүр нь өөрийн гэсэн нөлөөлөлтэй. Мөнгө хэвлэх нь Засгийн газрын богино хугацааны хөрвөх чадварын шаардлагыг хангахад тустай ч (жишээ нь эдийн засгийн өсөлтөөс хамаарсан) инфляцыг их хэмжээгээр хөөрөгдөнө. Монгол улсын худалдан авах чадварт хохирол учруулна. Дотоодын санхүүгийн зах зээлд төгрөгөөр төлөгдөх бонд гаргах нь Засгийн газрын бонд худалдан авах хадгаламж бүхий худалдан авагчдыг тооцсон гэсэн үг. Засгийн газар ийм бондыг амжилттай борлуулахын тулд өндөр хүү санал болгох шаардлагатай. Гэхдээ дотоодын санхүүгийн байгууллагууд Засгийн газарт зээл өгөхөө зогсох буюу “гэнэтийн зогсолт” үүсэх боломж бий. Төв банкны нөөц эсвэл гадаадын зээлийн шугамыг ашиглахад гадаад валют шаардлагатай. Цаашид төгрөгийн ханш унах тусам валютын нөөцийг ашиглах шаардлага улам их гарна. Тиймээс Засгийн газар өөрийн гадаад валютын нөөцөд найдах боломжгүй юм.

3. Яаралтай орлого төвлөрүүлэх арга хэмжээ. Энэхүү сонголт нь өрийн хямралд орсон тохиолдолд тэр бүр хэрэглэдэг уламжлалт арга биш ч хурдан хугацаанд орлого олохын тулд хэд хэдэн улс яаралтай орлого төвлөрүүлэх сонголтыг хэрэгжүүлж байжээ. Жишээ нь Грект зээлдүүлэгчдийн шаардлагын дагуу кофены импортын, зочид буудлын захиалгын, мөн пиво, нийтийн тээвэр, харилцаа холбоо, газрын тосны бүтээгдэхүүнд хэрэглээний болон онцгой татвар шинээр ноогдуулснаар 23% НӨАТ-ын хувь хэмжээ 24%-д хүрчээ. Энэхүү стратегийн нэг сул тал нь татвар нэмэгдүүлснээр дотоодын хэрэглээ, хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, улмаар эдийн засгийн өсөлтийг бууруулан, эргэн сэргэлтийг удаашруулдаг. Түүнээс гадна гэнэтийн буюу онцгой үеийн татварын арга хэмжээ авснаар бизнес эрхлэхэд тодорхой бус байдал үүсгэж, ирээдүйн хөрөнгө оруулалтыг бууруулдаг. Нөгөө талаар төсвийн хямрал нь урт хугацааны төсвийн тогтвортой байдлыг хангахуйц татварын бааз суурийг өргөтгөх үр дүнтэй шалтгаан болно.

4. Их хэмжээгээр зардлаа бууруулах. Засгийн газрын зүгээс өөрийн зардлыг ихээхэн хэмжээгээр бууруулах аргыг заавал ОУВС, зээлдүүлэгчдийн шаардлагагүйгээр гүйцэтгэж болно. Эдийн засагчдын зүгээс ашигт малтмалын үнийн түр хугацааны уналтаас үүдсэн хямралыг даван туулахдаа зам, эрчим хүч зэрэг дэд бүтцийн шинэ төслүүдийг царцаах эсвэл төсвийг нь бууруулах зэрэг арга хэмжээ санал болгодог. Архаг шинжтэй хэт их зарцуулалтаас үүдэлтэйгээр удаан хугацаанд үргэлжлэх хямралын хувьд Засгийн газрын зүгээс цалин, шатахууны татаас зэрэг урсгал зардлыг бууруулах арга хэмжээ авах шаардлагатай. Энэхүү сонголтын сул тал нь зардлаа сайн дураар бууруулсан ч зээл, тусламж дагалдахгүй, төлбөрийн чадварыг шийдэхгүйд оршино. Мөн зардлыг их хэмжээгээр бууруулах нь хэрэглээ эсвэл хөрөнгө оруулалтыг бууруулж эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Энэ нь урт эсвэл богино хугацааны хор уршиг учруулна. Цалин хөлсний зардлыг бууруулснаар богино хугацааны өсөлтийг сааруулах бол хөрөнгө оруулалтыг хасах нь урт хугацааны өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж болно. Нөгөө талаар сайн дураар зардлаа бууруулах нь зээлдүүлэгчдийн тавих хэт чанга нөхцлөөс зайлсхийх эсвэл хэт хамаарахаас сэргийлдэг боломж олгодог. Энэхүү сонголт нь нфляцыг хөөрөгдөхгүй.

5. Төрийн өмчийг хувьчлах. Зарим тохиолдолд төрийн өмчит компаниуд, барилга, газар зэрэг төрийн өмчийг хувьчлах, худалдах замаар нэмэлт хөрөнгө босгодог. Гэхдээ төлбөр гүйцэтгэх чадвар сайжруулах зорилгоор хувьчлал явуулах нь сөрөг үр дагавар ихтэй. Грек төрийн өмч хувьчилснаар тооцоолсон орлогын 20 хүрэхгүй хувийг л төвлөрүүлж, Засгийн газрын хүлээсэн хэмжээнд нэмэгдүүлээгүй юм. Энэ талаар хийгдсэн судалгаанаас үзэхэд хямралын үеэр хувьчлал явуулсан аль ч улсад төлбөрийн чадварт эерэг нөлөө гараагүй байна (Manasse 2014). Хувьчлал нь өрийн үйлчилгээг санхүүжүүлэх “шуурхай засварын арга хэмжээ” байдлаар хэрэгжих боломжтой. Хэрэв тухайн хувьчилсан хөрөнгө нь алдагдалтай тохиолдолд хувийн хэвшил үр ашгийг сайжруулах боломжтой. Гэхдээ тухайн хувьчилсан хөрөнгө дээр төр менежмент хийх нь эсвэл тухайн хөрөнгийг төр хяналтдаа байлгах тохиолдолд хор уршиг учруулах ч боломжтой. Цаашилбал, төрийн өмчийг хувьчлах нь хөрвөх чадварын тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд тустай ч урт хугацаанд Засгийн газарт тулгарсан төсвийн дутагдлын асуудлыг шийдэхэд хувь нэмэр оруулахгүй.

6. Өрийн бүтцийг өөрчлөх. Сүүлийн 65 жилд нийт 600 гаруй өрийн бүтэц эсвэл эргэн төлөх хуваарийг өөрчилжээ. 109 тохиолдол нь дефолт үүссэний дараа, 77 нь үүсэхээс өмнө урьдчилсан арга хэмжээ хэлбэрээр хэрэгжсэн байна. Дотоодын өрийн бүтцийг өөрчлөх нь Монгол улсын хувьд онцлог нөлөөлөлтэй. Хамгийн чухал нь төгрөгөөр нэрлэсэн ихэнх өрийг дотоодын банк, даатгалын компаниуд, тэтгэврийн сангууд эзэмшдэг тул дотоодын өрийн бүтцийг өөрчлөх нь эдгээр байгууллагуудын баланс, Монгол улсын санхүүгийн тогтвортой байдалд нөлөөлж хэд хэдэн банк төлбөрийн чадваргүй болоход хүрч мэднэ. Гэхдээ дотоодын өрийн бүтцийг өөрчлөх нь гадаад валютын өрийн бүтцийг өөрчлөхөөс илүү хурдан тэгээд ч төгрөгөөр үнэлэгддэг тул үндсэн өрийг төлөх зардлыг нэмэгдүүлдэггүй. Өрийн бүтцэд өөрчлөлт хийх арга хэмжээ нь өр, ДНБ-ий харьцааг дунджаар 50-иас дээш хувь байсныг 35% хүртэл бууруулна. Мөн бүтцийн өөрчлөлт хийхээс өмнөх 3 жилд ДНБ-ий бодит өсөлт 1.5% байснаа дараагийн 3 жилд 4% болтол нэмэгддэг. Инфляц нь үндсэндээ 50%-иас илүү хувиар өөрчлөлтийн дараагаар буурдаг зүй тогтолтой. Гэхдээ гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, хувийн хэвшлийн зээлийн хүртээмж бүтцийн өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөлөлд өртөнө. Үүний улмаас импортлогчид/экспортлогчид гадаад төлбөрөө санхүүжүүлэх боломжгүй болж, банкууд өөрийн заавал байлгах нөөцөө нэмэгдүүлж эхэлснээр үүдэн бизнес эрхлэгчдэд олгох зээл эрс буурдаг. Гэхдээ 1-2 жилийн дараа зээлийн хүртээмж эргэн сайжирдаг. Өрийн бүтцэд эсвэл эргэн төлөлтийн хуваарьт өөрчлөлт оруулах хүсэлт гаргахдаа ихэнхдээ зээлдүүлэгчдэд санал тавьдаг бөгөөд зөвлөхүүдийн оролцоо шаардлагатай. Ихэнх тохиолдолд зээлдүүлэгчдийн дунд санал зөрөлдөөн үүсдэг тул тодорхой хугацаанд хэлэлцэн тохиролцох шаардлагатай.

Өрийн бүтцийг амжилттай өөрчлөхийн тулд ямартай ч өрийн дийлэнх хэсгийн бүтцэд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай (Das, Papaioannou and Trebesch 2012). Парисын клубээр дамжуулан өрийн тусламж авахад эргэн төлөлтийн хуваарь дахин гаргахаас өмнө ОУВС-гийн бүтцийн шинэчлэлийн хөтөлбөрт хамрагдахыг ерөнхийдөө шаарддаг. Өндөр орлоготой орнуудтай харьцуулбал бага орлоготой орнуудад тодорхой давуу талууд олгодог Парисын клубын гишүүд нь дэлхийн хамгийн том зээлдүүлэгч бөгөөд тэд ихэвчлэн хувийн хэвшлийн зээлдүүлэгчдээс бүтцийн өөрчлөлтийн ижил төстэй ачаа үүрэхийг шаарддаг.

7. ОУВС-гийн дэмжлэг нь богино хугацааны хөрвөх чадварын асуудлыг шийдвэрлэхэд тус дэмтэй. Хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сайжруулах, олон улсын санхүүгийн зах зээлд дахин нэвтрэх худалдааг хэвийн үргэлжлүүлэх боломжийг хангаж болно. Гэхдээ ОУВС-гийн өөрийнх нь хүлээн зөвшөөрснөөр бүтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөр ядуурлыг бууруулах эсвэл урт хугацааны эдийн засгийн өсөлтийг хангахад түлхэц болж чадахгүй. Тухайн нөхцлүүдийг тавихдаа буруу мэдээлэлд үндэслэн хөтлөгдөх, эсвэл хэт хатуу байх зэрэг нь эдийн засгийн хэтийн төлөвт сөргөөр нөлөөлдөг. Ямар ч тохиолдолд өрийн бүтэх, эргэн төлөлтийн хуваарийг өөрчлөх гэрээ хэлцэлтэй ОУВС-гийн хөтөлбөр шаардлагатай. Эс бөгөөс Монгол улсад тулгарсан хөтөлбөрийн чадварын асуудлууд шийдэгдэхгүй.

8. Бусад улс орны тусламж (bailout) . Санхүүгийн хямралд орсон улс орнуудад яаралтай санхүүгийн тусламжийг концессын нөхцлөөр үзүүлдэг. Ихэнхдээ ийм санхүүгийн тусламж (тэтгэлэг) эсвэл зээлийг ОУВС-гийн хөтөлбөртэй зэрэгцүүлэн эсвэл ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нөхцөлтэй олгодог. Бусад орны төр засгаас олгох яаралтай зээл, тусламжийн жишээнд 1995 онд Мексик улс АНУ-аас авсан 23.4 тэрбум долларын зээл, 2 тэрбум долларын тусламж, 1997-1998 онд Япон, Азийн бусад орнуудаас Тайландын авсан 7.4 тэрбум долларын тусламж, зээл, 1997-1998 онд Өмнөд Солонгосын Засгийн газар АНУ, Япон, ОУЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудаас авсан 11 тэрбум долларын тусламж, 19.3 тэрбум долларын зээл, мөн 2009 онд ЕХ-ны улсуудаас Грекийн авсан зээл зэрэг багтана. Дээр дурдсан зээл тусламжийн дүнд ОУВС, Дэлхийн Банк, Азийн хөгжлийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудаас олгосон зээл, тусламжийг оруулаагүй. Ерөнхийдөө эдийн засаг, санхүүгийн хувьд нөлөө бүхий улс нь дефолт болсон улсад энэ төрлийн сонголт санал болгодог (Schneider and Tobin 2013). Хэдий ийм төрлийн тусламжийн хөтөлбөр нь (bailout) богино хугацааны хөрвөх чадварт дэмтэй ч тусламжаас илүү зээл түлхүү тул төлбөрийн чадварын хямралыг шийдэхэд хэцүү. Улмаар тухайн хандивлагч орноос хамаарах санхүүгийн хамаарлыг нь нэмэгдүүлдэг.

9. Байгалийн баялгаар баталгаажсан зээл болон баялгийг дэд бүтцээр солих гэрээ хэлцэл. Байгалийн баялаг ихтэй орнуудын хувьд баялгаараа баталгаажсан зээл авах аргачлалыг ашиглах нь түгээмэл. Ийм зээл нь дотроо олон хувилбартай. Хамгийн түгээмэл хувилбар нь ашигт малтмалаас олох орлогыг зээлийн барьцаа болгох, эсвэл байгалийн тодорхой баялагаас олох орлогыг зөвхөн өрийн үйлчилгээ, үндсэн зээлийн эргэн төлөлтөд зарцуулахаар тогтоодог явдал юм. Жишээ нь 2015 онд Зимбабве улс нүүрсний уурхай, цахилгаан станц, далан барих дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэхээр 2 тэрбум долларын зээлийг БНХАУ-аас авсан бөгөөд энэхүү зээлд ирээдүйд Зимбабве улсын Засгийн газрын төвлөрүүлэх уул уурхайн татварын орлогоор баталгаа гаргажээ. Хятадын Засгийн газар энэ төрлийн санхүүгийн арга хэрэгсэл түгээмэл ашигладаг цорын ганц зээлдүүлэгч биш юм. БНСУ-ын Засгийн газар ч энэхүү аргачлалаар өмнө нь зээл олгож байсан туршлагатай. Байгалийн баялгаар баталгаажсан зээл нь заримдаа ашигт малтмалыг дэд бүтцээр солих бүрэлдэхүүн хэсэгтэйгээр хэрэгждэг. Жишээ нь Ангол улс 2004 онд БНХАУ-ын Эксим банкнаас 1 тэрбум долларын зээл авч зээлийн гэрээгээр Анголын газрын тосны ордод олборлолт хийх эрхийг БНХАУ-д олгон хариуд нь Ангол улсад төмөр зам, авто зам, цахилгаан станц байгуулж өгчээ (Дэлхийн Банк 2013). Үүний нэгэн адил Гана улс БНХАУ-тай 3 тэрбум орчим долларын гэрээ байгуулж төмөр зам, шингэрүүлсэн байгалийн хийн үйлдвэрийг Гана улсад нийлүүлэх бөгөөд энэхүү зээлийг зөвхөн газрын тосны орлогоос төлөхөөр тохирсон байна. Эдгээр гэрээнүүд Засгийн газрын орлогоор баталгаажсан зээлтэй харьцуулбал өрийн нөхцлийн (хүү болон хугацаа) хувьд илүү сайн байдаг. Мөн энэ төрлийн зээл нь хэдий гадаадын капитал, ажиллах хүчийг ашигладаг. Нөгөө талаар ашигт малтмалаар баялаг улс орнуудын хувьд хийгдсэн ийм төрлийн гэрээ ил тод бус байдаг, бэлэн мөнгөтэй харьцуулбал дэд бүтцийн үнэлгээг тогтоох нь хэцүү учраас зээл авч буй улс үр ашиг, үнэ цэнэтэй байж чадах уу гэдэг нь тодорхойгүй.

Бодлого боловсруулагчид, иргэд Монгол улсад тулгарсан төсвийн сорилтуудыг даван туулах боломжуудыг сайтар мэдэж байх нь чухал. Ямар сонголт ашиглах нь зөвхөн Монгол улсын өрийн тогтвортой байдал, эдийн засгийн өсөлт, иргэдийн сайн сайханд нөлөөлнө.

Шийдэл нь эмзэг бүлэгт ирэх санхүүгийн дарамтыг бууруулахуйц байх ёстой. Монгол улсын зээлдүүлэгч нарт тулгарах нэг удаагийн цочролоос зайлсхийж, харин байнга нийгмийн чиглэлийн зардлыг танах, Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтыг бууруулах, Грекийн адил нөхцөлд орохоос зайлсхийх шаардлагатай.

Эдийн засгийн шинжээч Н.ДОРЖДАРЬ