Монгол улсын ууган хоёр үүлдрийн нэг, Хэнтийчүүдийн бренд болсон анч тайга нохойн цэвэр цусыг хадгалан авч үлдэхийг гол зорилгоо болгон яваа Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын харьяат малчин Э.Батзаяатай ярилцлаа. Хубилай хууны үеэс өдгөө хүртэл Монголын тал нутагт цэвэр цусаа хадгалан яваа энэ үүлдрийн нохой 2000-аад оны үед устан үгүй болох аюултай нүүр тулжээ. Энэ нохойны сүг зураг хүртэл хадан дээр дүрслэгдэн үлдсэнийг судлаачид олж нээхдээ соёлын үнэт, ховор өв юм гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн гэдэг. Түүнийг "Бидний цөөхөн Монголчууд" төслийн багийнхан Хэнтий аймгаар явах үеэрээ онцолсон байсан юм.

-Сайн байна уу? Сайхан хаваржиж байна уу, та. Манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Сайхаан. Намайг Эрдэнэбатын Батзаяа гэдэг. Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумын харьяат малчин. Мал маллахын хажуугаар Монгол тайга нохойгоо өсгөж үржүүлдэг.

-Монгол нохой гэхээр бид ихэвчлэн Монгол банхарын талаар л ойлголттой байдаг шүү дээ. Тиймээс Монгол тайга нохойны талаар та зарим уншигчдад маань тайлбарлавал?

-Тайга нохой бол банхартай ижил Монголын уугуул нохой юм. Түүхэндээ Хубилай хааны үед байсан гэдэг нь хадны сүг зургаар нотлогдсон, соёлын үнэт, биет бус ховор өв гэж хэлж болно. Монгол тайга нохойны ерөнхий шинж нь хурдан тул ан гөрөө хийдэг хоточ нохой. Банхарын тархац баруун аймгуудаар байдаг шиг тайга нохойны тархац зүүн гурван аймаг болох Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатарт элбэг байна. Гэхдээ үүн дотроо Хэнтийд гол цөм нь оршиж байгаа гэж хэлж болно.

-Хубилай хааны үеийг харуулсан зургуудад ирвэсийг хоточ нохой мэтээр гаршуулан тэжээж байсан нь дүрслэгдэн үлдсэн байдаг. Тэгэхээр ирвэсийг тэжээхээс энэ гадна тайга нохойг ч тэжээдэг байжээ. Бие хааны хувьд ч их төстэй юм?

-Тийм. Би түүхийг сайн мэдэхгүй хэдий ч тайга нохойны дээд үүслийг үчинбэр буюу чита ирвэснээс үүссэн байх магадлалтай гэж үздэг юм билээ. Ийм ам яриа байдаг шүү. Анч, өндөр, урт сүүлтэй зэгзгэр нохой шүү дээ. Үчинбэр ирвэс нь муурын төрлийн амьтадаас ганц хумсаа нуудаггүй амьтан нь. Тиймээс тайга нохойны өвөг байх боломжтой гэж үздэг юм билээ.

-Та тайга нохойгоо тэжээгээд хэдэн жил болж байна вэ?

-Би долоон жил тэжээж байгаа. Энэ нохой 1990-ээд оны сүүлч гэхэд Монгол оронд устаж эхэлсэн. Цэвэр цусны нохой маш цөөн тоотой үлдсэн байдаг. Харин одоо тэмцээн уралдаан зохиож, удмын бичгийг нь хөтлөн, бүртгэлжээд ирэхээр эргээд тархац нь нэмэгдэж байгаа.

-Тайга нохойг Монголчууд ахуй амьдралдаа ямар ямар үед ашиглаж ирсэн юм болоо? Таны хувьд нохойнуудаа юунд ашигладаг вэ?

-Тайга нохой бол анч нохой. Тиймээс ч Монголчууд эрт үеэсээ ан авд дагуулан явж, үнэг, чононоос эхлээд авлахад ашиглаж байж. Ер нь Монгол нохой юу хийж гүйцэтгэх ёстой тэр бүх үүргийг гүйцэтгэж чадна. Хотоо манана, сурсан бол хонио хариулна.

-Казакууд бүргэдээ ашиглан ан хийсээр байгаа шиг тайга нохойны эзэд ан гөрөөнд ашигласан хэвээр үү?

-Тайга нохойг тэжээж байгаа миний гол зорилго ан биш. Устаж үгүй болж байгаа энэ нохойн цэвэр цусыг хадгалан үлдэх зорилготой. Гэсэн ч хөдөө мал дээр байгаа хүний хувьд энэ нохойны байгалиас заяасан “инстинкт”ийг алдагдуулахгүйн тулд ойрын зуурын ан гөрөөнд дагуулж явах нь бий. Монгол оронд ан гөрөөний талаар тусгай хууль байдаг тул хамаагүй ан гөрөө хийгээд байж болдоггүй.

-Тийм шүү. Одоо та хэдэн тайга нохойтой вэ?

-Найман тайга нохойтой. Нэг эр нохой, дөрвөн үржлийн эм нохой бий. Харин үлдсэн гурав нь гөлөг. Гурван гөлөг маань одоохондоо удмын бичиг, нэрээ авч, бүртгэлжээгүй байгаа. Эр нохойг маань Бүргээ гэдэг. Энэ Бүргээгийн удмын ноход надад л их амжилт авч ирдэг. Сүүлд “Хэнтий 2018”-д түрүүлсэн. Бэрсээ, Халзаа буюу Бүргээгийн эх, Алгаа, Жижгээ буюу Бүргээгийн ихэр охин ноход бий.

-Бүгд цэвэр цусных уу?

-Тиймээ, удмын бичигтэй. Монголын Нохой судлалын холбоо гэж байгууллага бий. Бид энэ холбоонд харьяалагддаг “Монгол тайга” нэртэй клубтэй. Клуб дотроо тус бүр үржлийн газруудтай байдаг. Харин миний үржлийн газрын нэр нь “Талын сор” гэдэг. Тиймээс бүх нохойнууд удмын бичгээ аваад, бүртгүүлээд явдаг ёстой.

-Энэ нохой арчилгаа хэр их шаарддаг вэ? Цэвэр цусыг нь хадгалан авч үлдэхийн тулд хайрлах, хамгаалахаас эхлэх байх?

-Тэжээлт арчилгааны хувьд маш энгийн. Яг өөрөө байгалиараа, гэрийнхээ гадаа, хотоо манаад л байдаг нохой. Нялх гөлгөн дээр л арчилгаа шаарддаг. Орчин үеийн хотын ноход шиг вакцин, туулга, хоол унд, эм тариа зэргийг хэрэглэнэ.

-Найман нохойнд идэш тэжээл бэлдэх амаргүй байх. Хэр их идэштэй вэ?

-Урин дулаан цагтаа гайгүй. Өвөлдөө хоол унд нилээд их ордог. Гөлөглөсөн, нялх биетэй нохойнд хоол бүр их ордог талтай. Хоолны хувьд гэдэс, цувдай зэргийг иддэг бол гөлөг байх үед нь зориулалтын хоолыг нь авч өгнө. Хэмжээг яг тодорхой хэлж мэдэхгүй юм.

-Жилдээ хэдэн удаа гөлөглөдөг вэ? Хүмүүс гөлгийг нь авах санал их тавих уу?

-Манай Монгол нохой жилдээ нэг удаа үржлийн үед ордог. Намар аравдугаар сараас эхэлж ороод, хоёр сар төлөө тээнэ. Тэгэхээр өвлийн 12 сараас хоёр сарын хооронд нохойнууд гөлөглөж эхэлдэг. Гөлгөө сайн эзэнд зарах асуудал бий, бий. Гэхдээ миний зорилго нутгаа “тайгажуулах” учраас нутгийнхаа найдвартай хүмүүст гөлөгнүүдээ өгдөг.

-2018 онд цэвэр цусны бүх үүлдрийн аварга шалгаруулах тэмцээнд танай нэг нохой түрүүлсэн гэсэн?

-Тиймээ.

-Энэ тэмцээнд орохын тулд та нохдоо хэрхэн бэлддэг вэ?

-Манай Монголд болж байгаа цэвэр цусны бүх үүлдрийн тэмцээн ерөнхийдөө үзэсгэлэнгийн тэмцээн гэж хэлж болно. Тиймээс бүх үүлдрийн нохойг үзэсгэлэнгийн ринг дээр яаж биеэ зөв авч явж байна вэ гэдгийг гол шалгуураа болгон хардаг.

-Тэгэхээр хөдөө байдаг хөдлгөөнтэй нохой хэдий ч биеийн зөв, тэнцвэрт байдлыг хадгалах нь их чухал байх нь ээ?

-Тийм. Тэжээлтийг их хардаг. Хэрвээ тэр нохой хоол унд муутай туранхай, үс өнгө муутай байвал тэр нохойны байр ухрах шалтгаан болно гэсэн үг. Тэмцээний шагналуудыг ярихад их ярвигтай. Яг аварга болсон гэж хэлж болохгүй. Дотроо ангилалтай байдаг бөгөөд бид өөрсдийн ангилалд аварга болсон юм. Өнгөрсөн жил Хэнтийд “Хэнтий 2018” гэж тэмцээн болоход би таван нохойгоо оролцуулж, дөрвөн нохой минь байр эзэлсэн. Нэг нохой нь ангиллын аварга, нэг нь үүлдрийн аварга болсон. Нэг үгээр хэлбэл, тус тэмцээн дээр цугласан бүх нохойны аварга болж байгаа юм.

-Тэмцээнд орохын өмнө бэлтгэлээ чангаруулах уу?

-Тэгэлгүй яахав. Гэхдээ гөлөг байхаас нь эхлээд бэлдчихсэн нохой гайгүй. Хөтөлгөө сургаад, ринг тойроод гүйхэд тэр нохой эзнийхээ хажууд явах ёстой. Зогсоод шүүгчид шүд амаа үзүүлнэ, бүх биеийн антомийг үзүүлнэ. Шүүгч рүү дайрч болохгүй, тайван байх ёстой, рингний сахилга бат гэх мэтэд сургана. Миний хувьд гөлөг байхаас нь сургачихаар энэ бүхнийг заавал тусад нь заагаад байх шаардлагагүй байдаг. Мөн хөдөө байдаг, анч гөрөөч, хурдан, байнгын хөдөлгөөнтэй тул хотын ноход шиг таргалдаггүй. Ерөнхийдөө байнгын бэлтгэлтэй гэж хэлж болно.

-Гөлөг байхаас нь анх зан ааш болоод амьдралын зөв дадал, таны үгийг сонсох зэрэгт хэрхэн сургадаг юм бол? Анч нохой учраас хааяа ширүүн, дориун ааш гаргадаг байх.

-Монгол тайга нохой маш дөлгөөхөн нохой. Сая “Бидний цөөхөн Монголчууд” төслийн багийнхан ирэхдээ “Яасан сайхан тайван нохойнууд вэ, анч нохой биздээ” гэж асууж байсан. Тэр олон камер, аппарат, тэр олон хүн холхиж байхад хөдлөхгүй л хэвтэж байгаа юм. Мэдээж нохой нохой дотроо өөр, дайрдаг нь ч байж болно. Гэхдээ дийлэнх нь тайван дөлгөөн бөгөөд ангаа харахаараа хурц ширүүн авираа гаргаж, бусад цагт тайван хэвээр байдаг. Гөлөгний хувьд жилдээ 3-4 нохой гөлөглөнө. Үүнээс тэжээж жаахан томруулж байгаад 2-3 гөлгөө авч үлдэнэ. Хар нялхаас нь хооллож ундлан, анхаарч байгаа учраас гөлөг маань надад мэдээж маш их дасна. Тиймээс зогсоод сургаад явахаар хөтөлгөө хурдан сурчихдаг.

-Тайга нохойг хотод тэжээх нь хэр зохимжтой вэ?

-Сайн мэдэхгүй юм. Би хувьдаа ямар ч орчинд дасан зохицно гэж бодож байна. Хүмүүс анч, хурдан нохойг хотын хашаанд тэжээх тохиромжгүй л гэдэг. Байранд тэжээхэд маш гоё ихэмсэг, ганган нохой. Байж байгаа байдал нь маш их ихэмсэг. Тиймээс ч эрт үедээ хаад ноёд, язгууртны нохой гэж явдаг байсан гэнэ лээ.

-Нохой хүний үнэнч анд учир эзэнтэй үлдээсэн сайхан дурсамжууд их байдаг. Та дурсамжуудаасаа хуваалцвал?

-Би зарим нохойгоо гурван үеэр нь тэжээсэн байх жишээтэй. Тухайлбал, Бүргээгийн эхийг, эхийнх нь эхийг тэжээсэн гэх мэтээр үе удмаараа надтай хамт байсан. Тийм болохоор их л дурсамж бий. Үр удмыг нь ийм тэмцээн уралдаанд оруулж, байр шагнал авсан нь их сайхан дурсамжуудын минь нэг ээ. Хөдөө гэрээсээ хэд хоног явчихаад ирэхээр бүгд тараад алга болчихсон байдаг юм. Намайг хайдаг шиг байгаа юм. Хүрээд ирэхээр зарим нь буцаад хүрээд ирдэг бол заримыг нь би өөрөө хайж, сураглаж яваад олж авдаг.

-Одоо та нохойнуудтайгаа дараагийн тэмцээндээ орохоор бэлдэж байгаа юу? Ямар зорилго тавьсан байна?

-Монгол тайга гэдэг нохойг өсгөн үржүүлж дэлхийд гаргаж, таниулах зорилготой. Дэлхийд биш юмаа гэхэд энэ нохойг Монгол хүн бүр мэддэг байгаасай. Монгол малчны хотонд Монгол тайга нохой байгаасай гэж хүсч явдаг аа. Тэмцээний хувьд ирэх тавдугаар сарын 12-нд “Ирээдүйн аварга” нэртэй гөлөгний тэмцээн болно. Үүнд оролцохоор бэлдэж байна. Үүнээс өмнө бүх үүлдрийн аварга шалгаруулах маш том тэмцээн болно. Энэ тэмцээнд орох үгүйгээ сайн мэдэхгүй л байна.

-Тайга нохойг Монголчуудад сайн таниулахын тулд та ямар ажил хийгдээсэй гэж хүсдэг вэ?

-Бүртгэлжүүлэх. Манайхан нохой болохоор нь тэр юмуу их идэвхи муутай, хайнга хандаж, бүртгэлжүүлэлт их муу байдаг. Өнгөрсөн жил монголын нохой судлалын холбооны харьяатай бүртгэлтэй 1000 монгол банхар бүртгэгдсэн байхад тайга нохой 100 хүрэхгүй бүртгэгдсэн байх жишээтэй. Энд л жаахан харамсаж явдаг. Ядаж хөдөөнийхөн, Хэнтийчүүд минь үүнд хариуцлагатай хандаасай гэж хүсэх байна.

Тайга нохойны хөгжилд хувь нэмэр болохуйц нэг уралдаан болох гэж байгаа. “Талын түмэн адуу” гэж Монголчуудын маань мэддэг болсон арга хэмжээн дээр бидэнд тусдаа нэг өдөр гарган өгч, бид бооцоотойгоор ноходоо уралдуулдаг. Арабын уралдааны адил спорт уралдааны төрөл болгон хөгжүүлэх эхний алхамаа хийж эхлээд байгаа. Одоогоор цөөхөн нохой байгаа хэдий ч удахгүй хөгжих байхаа.