Монгол хэлний тухай хуулийн дагуу 2025 оноос Монгол Улс хос бичигт шилжинэ. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бүх нийтээрээ үндэсний бичгээ сурахад уриалж, өөрөө хичээл заан олон нийтэд хүргэж эхлээд байгаа билээ. Бид Төрийн соёрхолт, Ардын багш Ш.Чоймаатай үндэсний бичиг үсгээ сурахын ач холбогдол, монгол бичгийн онцлогийн талаар ярилцлага өрнүүллээ.

-Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Монголчууд монгол бичгийг хэрхэн эзэмшсэн түүхээс яриагаа эхлэх үү?

-Хүн төрөлхтөн ухаант амьдралынхаа туршид номоос илүү гайхамшгийг бүтээгээгүй гэж нэгэн ухаантан хэлсэн байдаг. Үе үеийн ухаантан мэргэд тухайн үеийнхээ өөрийн бодол, эрдэмтэн мэргэдийн ухаарлыг номд үлдээж, дараа үеийнхэн нь түүгээр дамжин улам гүнзгийрүүлэн судалж, бичиж, туурвисаар өнөөдрийн шинжлэх ухааны өндөрлөгт хүрч чаджээ.

Оройн дээд шүтээн болсон ном эрдэнийг үсэг, бичгээр бүтээдэг. Аль ч улс үндэстэн эрт, хожуу аль нэгэн цагт өөрийн үсэг, бичигтэй болсон байдаг. Үсэг бичигтэй болж, түүгээрээ ном судар туурвиж, үе үеийнхээ ухаарлыг тэмдэглэж үлдээсэн үндэстэн соёлт үндэстний тоонд ордог.

Эрт цагаас орон зай, цаг хугацааны алсад мэдээллийг дамжуулах нь хүн төрөлхтний мөрөөдөл байсан. Эртний хүмүүсийн үлдээсэн тэмдэг, хадны сүг зураг нь бичиг үсгийн анхны үүсэл, эсвэл орон зай, цаг хугацааны алсад мэдээлэл дамжуулах анхны оролдлогууд байсан. Ингэсээр анхны дүрст бичиг үүссэн юм. Анх уул, ус, амьтан зэрэг дүрсийг зурдаг байж. Дараа нь дүрсээ хийсвэрлэн зурах болсноор утгын бичиг, үүний дараа үеийн бичиг бий болсон. Энэ мэтээр бичиг, үсгийн оролдлогууд улам хөгжсөөр манай эриний өмнөх аравдугаар зууны үед Газрын дундад тэнгисийн зүүн эрэгт оршиж байсан эртний Финик гэдэг улсад анхны авианы бичиг үүссэн юм.

Авианы бичиг гэдгийг тайлбарлая. Бид нар, сар гэдэг хоёр үгийг эхний н, с хоёр үгийн авиагаар утгыг ялгаж байгаа. Тэгэхээр үгийн утга ялгаж байгаа авиаг нэг дүрсээр тэмдэглэдэг бичгийг авианы бичиг гэдэг. Эртний авианы бичиг өрнө зүгт грек, латин цагаан толгойн үндэс болон хөгжиж, дорно зүгт арамей нар, согдуудаар дамжин Уйгур, Монголд энэ бичгийн үндэс тархсан.

Үсэг, бичгийн уг гарвал, түүхийг нарийн судалсан нэрт эрдэмтэн, профессор Ц.Шагдарсүрэн багшийн судлан туурвиж, бусад эрдэмтэн мэргэдийн хэлснээр бид Уйгураас монгол бичгийг аваагүй, харин согдууд Уйгур, Монголд нэгэн зэрэг энэ бичиг үсгийг зааж сургасан юм. Мөн Бурхны шашны ном, сургаальтай хамт зааж сургасан гэдгийг сүүлийн үеийн судалгаанууд нотолж байгаа. Үүнийг 20 дугаар зууны эхэн үеийн нэрт эрдэмтэн Зава Дамдин лам “Алтан дэвтэр” түүхийнхээ номонд тов тодорхой бичсэн байдаг.

-Тэгэхээр түүхийн аль үед монголчууд Согдоос бичиг үсэг авсан гэж үздэг вэ?

-Уйгур, Монгол хоёр нэгэн зэрэг Согдоос бичиг үсгийн анхны эхийг авсан гэвэл тав, зургадугаар зуунаас наашгүй юм. Тийм учраас бид монгол бичгийнхээ түүхийг мянган жилээс наашгүй эхтэй гэж хэлдэг.

Монголчууд Согдоос энэ бичгийг шууд тэр чигээр нь авчихсан юм биш. Жишээ нь, уйгур бичгийн үндсэн цагаан толгой арван дөрвөн тэмдэгттэй. Монголчууд энэ тэмдэгтээр эгшиг үсэг, гийгүүлэгч авиаг тэмдэглэхдээ олон талаар боловсруулж, өөрийнхөө хэл аялгууны онцлогт маш сайн зохицуулж авсан байдаг. Ялангуяа, зөв бичих дүрмийн тухайд тун нарийн бодолцож авсан учраас бидний 13 дугаар зууны үед бичиж байсан тэр л бичлэг маань өнөөг хүртэл тэр чигээрээ хэрэглэгдэж байгаа гэж хэлж болно.

-Зөв бичих дүрмийг зохиохдоо ямар зарчим баримталдаг юм бэ? Монгол бичгийн зөв бичих дүрмийн онцлогийн талаар хэлж өгөөч.

-Цагаан толгойт авианы бичигтэй аливаа улс үндэстэн зөв бичих дүрмийг зохиохдоо хэд хэдэн зарчмыг баримталдаг. Үг зүй, авиа зүй, түүхэн уламжлалын зарчим гэх мэт. Монгол бичиг бол үг зүйн зарчимд тулгуурласан зөв бичих дүрэмтэй. Үг зүйн зарчимд тулгуурласан зөв бичих дүрэм гэдэг нь үгийн язгуурыг тэмдэглэсэн үеийн ардаас олон янзын дагавар, нөхцөлийг залгахад огт хувирахгүй, тэр чигээрээ тогтвортой байх зарчим юм.

Авиа зүйн зарчим гэдэг нь тухайн үгийг хэлж байгаа аман аялгууг дагуулан бичихийг хэлнэ. Хүний хэл яриа дандаа хувьсан өөрчлөгдөж, улам товчлогдож байдаг учраас авиа зүйн зарчмыг баримталбал тухайн үгийн гарал үүсэл, уг язгуур нь танигдахгүй болтлоо өөрчлөгдөж хувирдаг. Тийм учраас үг зүйн зарчим нь монгол хэлний, монгол үгийн бүтцийг хэдэн зуун жилийн турш тогтвортой хадгалах үндэс суурь болсон ач тустай. Тийм учраас монгол бичгээ сурч судална гэдэг бол монгол хэл, монгол үгийн язгуурын цаана байгаа жинхэнэ уугуул монгол сэтгэлгээг тэр чигээр нь ухаарч, хадгалж, өвлөж явна гэсэн үг юм аа.

-Монгол бичгийн зөв бичих дүрмийг хэзээнээс албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн бэ?

-Монголын анхны соёлжсон аймгууд Найман, Хэрэйд, Онигууд зэрэг аймгууд монгол бичгийг он удаан жил хэрэглэсэн түүхтэй. Түүнээс хойш Чингис хаан эсгий туургатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсныхаа дараа 1204 онд монгол бичгийг нийт эсгий туургатнуудын төрийн бичиг болгож соёрхсон. Энэ нь олон талын ач тустай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлний олон аялгууны дундын байж чадах энэ бичиг үсгийг нийтэд түгээснээр олон монгол аялгуутан, Монголын олон аймгууд бичихдээ нэг ижил зөв бичих дүрмээр бичиж, уншихдаа олон аялгуугаар унших боломжтой бичиг үсгийг маш хурдан хүлээж авсан.

-Монголчууд мянга гаруй жил монгол бичгийг хэрэглэхдээ бичиж туурвисан бүтээл, түүхэн дурсгал хэр их байдаг вэ?

-Одоо бидэнд мэдэгдэж байгаа бичиг үсгийн анхны дурсгал бол 1225 оны “Чингисийн чулууны бичиг” юм. Чингис хааныг Дундад Азийг байлдан төвхнүүлж, эргэн ирэхэд Буха Сочихай гэдэг газар найр наадам хийсэн. Тэр найр наадам дээр Хавт Хасарын хүү Есүнгэ мэргэн 335 алд газарт байгаа байг мэргэн оносон учраас түүний дурсгалд зориулж тэмдэглэсэн бичээс юм.

Бидний сайн мэдэх бас нэгэн дурсгал бол 1228 онд бичигдсэн “Монголын нууц товчоо”. Хүн болгоны мэддэг энэ бүтээлийг алтан ургийн монгол хүн монгол бичгээр бичиж, өнөөгийн Хөдөө аралд Өгөдэйг хаан ширээнд залах Их хуралдай хуралдаж дуусах үед дуусгасан байдаг. “Монголын нууц товчоо”-г монгол хүн монгол бичгээрээ бичсэн гэдгийг дэлхийн олон эрдэмтэн хүлээн зөвшөөрдөг.

Түүнээс хойш монгол бичгээр туурвисан бүтээл тун арвин. Гэтэл монгол бичгээр туурвисан ном, бүтээл бараг байхгүй шүү дээ гэж 1990-ээд оны эхээр зарим гэнэн хуумгай хүн ярьдаг байсан. Одоо тийм зүйл сонсогдохгүй байна. Ганц л жишээ хэлье. Миний бие өөрийн шавь нарын хамт монгол хүн монгол бичгээрээ туурвисан Монголын түүхийн зохиолуудыг “Монголын нууц товчоо”-ноос эхлүүлээд 20 дугаар зууны эхэн үеийн “Монголын товч түүх” /А.Амар/ хүртэл шигшээд кирилл үсэгт буулгаж, үг үсгийн тайлбарыг хийж, дэлгэрэнгүй удиртгалын хамт 30 ботиор 2006 онд хэвлүүлсэн. Энэ бол монгол хүн монгол бичгээрээ зөвхөн түүхийн сэдвээр туурвисан зохиолууд юм.

Монгол бичгээр бичсэн өвийн хэмжээг багцаалж хэлэх юм бол, дэлхийн номын сангуудад монгол бичгээрээ хадгалагдаж байгаа ном зохиолын зөвхөн гарчгийг нь хэд, хэдэн ботиор хэвлэсэн байдаг. Нэгэн жишээ дурдахад, ОХУ-ын Санкт-Петербургийн Дорно дахины номын санд хадгалагдаж байгаа хуучин монгол бичгээр бичсэн ном судрын гарчгаар каталог хийж, 3 ботиор хэвлэх ажлыг орос эрдэмтэн хийж байсан. Мөн Баруун Европын Дани, Англи, Герман зэрэг оронд байгаа монгол номын каталогийг Германы нэрт монголч эрдэмтэн В.Хайссиг хоёр ботиор хэвлэсэн байдаг. Монгол бичгийн өв хэр арвин бэ гэдгийг эндээс таамаглаж, багцаалж болно. Харин Монгол Улсын Үндэсний номын санд байгаа монгол номын гар бичмэлүүдийн гарчгийг бүрэн хийж амжаагүй байна.

-Өнөө цагт залуус монгол бичгээ сурахын ач холбогдол юунд байна вэ?

-Чингис хааны үеэс авахуулаад 20 дугаар зууны дунд үеийг хүртэлх үе үеийн эрдэмтэн, мэргэдийн туурвисан ном, зохиол, түүх, захидал, баримт сэлт нь монгол бичгээр байдаг. Монгол бичгээ сурч мэднэ гэдэг бол монголчуудын олон зуун жилийн түүх, тухай тухайн үеийн эрдэмтэн мэргэд, алба, амины харилцааны утга учрыг бүгдийг нь өөрийн нүдээр үзэж, уншиж, тайлж чадна. Өөрөөр хэлбэл, үндэснийхээ бичгийг сурснаар монголчуудын бичиг, соёлын ариун өвийг сурч мэднэ гэсэн үг.

Нөгөө талаас, монгол бичиг бол дэлхийд ганцхан монголчууд хэрэглэж байгаа бичиг үсэг. Монгол бичиг нь маш хурднаар, уран сайхнаар, эвхэж угалзалж бичих гэх мэт олон янзаар бичих боломжийг өөртөө агуулсан бичиг. Дээрээс нь доошоо, зүүнээс баруун тийш мөр шилжиж бичдэг ийм содон бичлэгтэй бичиг үсэг маань дэлхийн бичиг үсгийн санд монголчуудын оруулсан соёлын их хувь нэмэр, хандив гэж хэлж болно. Хэрэв бид энэ бичиг үсгээ эзэн шиг эзэмшиж авч явж чадахгүй юм бол хүн төрөлхтний бичиг соёлын өвд байгаа нэг том өвийг гээж орхино гэсэн үг юм.

Өнөөдөр дэлхий дээр арваад сая монголчууд байна. Энэ монголчуудыг холбож байгаа соёлын ганц гүүр нь монгол бичиг. Яагаад гэвэл бүгдээрээ зөв бичих нэг дүрмээр бичдэг. Бид магадгүй Өвөрмонголын харчин, хорчин аялгуутан хүнтэй уулзаад ярилцвал сайн ойлголцохгүй байж магадгүй. Харин тэр хүний монгол бичгээр бичсэн ном, зохиолыг саадгүй харилцан ойлгож чадна.

Монгол бичиг сурснаар зөв бичлэг сурахын ялдамд аман ярианд ижлээр дууддаг олон үгийг утгаар нь ялгаж бичдэг болно. Үүний дагуу та бүхний монгол хэлний үгийн сангийн мэдлэг, үгийн баялаг сайжирч, сонгодог монгол бичгийн найруулгын сайхныг эзэмших бүрэн боломжтой.

Би монгол хүн гэж нүүр бардам хэлэхийн үндэс нь монгол бичиг юм. Яагаад гэвэл хэдэн зуун жилийн туршид үг зүйн зарчимд тогтвортой тулгуурласан энэ бичгийн цаана монгол сэтгэлгээ, монгол хүний гүн ухаан, тухайн зүйлийг нэрлэсэн онцлог нь хадгалагдаж байдаг.

Өнөөгийн манай залуучууд авьяастай, дэлхийн олон хэлийг маш хурдан сурч эзэмшиж байна. Англи хэлний тухайд дуудлага, бичлэгийн их зөрүүтэй хэл. Бичлэг болгоны хойно дуудах галигийг нь хавсаргасан байдаг. Харин монгол бичиг маань эртний монгол хэлний үгийн язгуурыг бараг тэр чигээр нь хадгалсан, маш цөөн зөрүүтэй байдаг.

Залуучууд хичээвэл монгол бичгээ 21 хоногт л сурч чадна. Би монгол хүн юм чинь монгол үндэстнийхээ бичгийг сурч мэдэх ёстой, түүгээр туурвисан судар шастираас мэдлэг олж авах ёстой гэсэн үндэсний омогшил, өөрийн сэтгэлийн хүч тэнхээ л байх юм бол цөөхөн хоногийн дотор сурчихна. Залуучууд та нар үндэснийхээ монгол бичгийг сурсан шиг сурч, эзэмшсэн шиг эзэмших ёстой гэдгийг өвгөн багшийн хувьд чин сэтгэлээсээ уриалж байна. Та нар чармайгтун, хичээгтүн.