Хууль зүйн ухааны доктор П.Амаржаргалтай ярилцлаа.

- МАН-ынхны парламентад 65 суудалтай байгаа нь ҮХНӨ оруулах маш том боломж -

-ҮХНӨ оруулахаар иргэдийн гарын үсгийг цуглуулж, УИХ-ын даргад шаардлага хүргүүлсэнтэй холбоотой хуульч, эрдэмтдийн дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлж байна. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнөөдөр УИХ-д МАН олонх байгаа учраас ҮНХӨ оруулах боломж бүрдсэн гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, цаашид МАН шиг 65 суудал дангаараа авч чадах нам парламентад гарахгүй болов уу хэмээн таамаглаж байна. Тийм учраас энэхүү өнцгөөс харвал энэ удаагийн парламентад Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах маш том боломж байна. Хоёрдугаарт, энэ боломжийг зөв ашиглаасай гэж бодож байна. Хэрэв буруугаар ашиглавал Үндсэн хууль хямралд орж, дархлаа нь суларна.

-Үндсэн хуулийн дархлаа суларна гэдэг нь ойр ойрхон Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар хөндөгдөж байгааг хэлж байна уу?

-Угтаа бол тийм. Тухайлбал, 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан бол түүнээс хойш дахин өөрчлөх асуудал 2-3 жилийн дотор яригдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, ойр ойрхон хугацаанд Үндсэн хуулиараа оролдоод байвал Үндсэн хуулийн дархлаа байхгүй болно. Бид Үндсэн хуулийнхаа дархлааг сайжруулж явах ёстой. Дараагийн нэг асуудал бол бид яг ямар асуудлаар нэмэлт, өөрчлөлт хийх гэж байна вэ гэдгээ сайтар ухамсарлах, түүнээс гарах үр дагаврыг зөв тооцоолох ёстой.Миний харж байгаагаар улс төрийн намын тогтолцоог нэг их том асуудал гэж харахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бид нэгэнт ҮХНӨ оруулах гэж байгаа бол зарчмын зөрүүтэй томоохон тогтолцооны өөрчлөлтүүдээ тусгаж өгмөөр байна. -Тогтолцооны томоохон өөрчлөлт гэхээр чухам яг юу хэлж байна вэ?

-Тухайлбал, Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлд “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” хэмээн заасан. Гэтэл гадаадын орнуудад, Тухайлбал ОХУ-ын Үндсэн хуулийг орчуулж гаргасан. ОХУ-ын Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлд “Засгийн бүх эрх мэдэл ард түмнээс эх сурвалжтай” гэж заасан байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэд эрх баригч намд эрх мэдлээ шилжүүлж өгнө. Хэрэв хүсвэл тухайн эх сурвалжаасаа эрх мэдлээ буцаагаад татаж авна гэсэн үг. Энэ мэтчилэн онолын томоохон өөрчлөлтүүдийг хийх ёстой. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчийн институтээ хааш нь байрлуулах юм бэ. Тус институт төрийн гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх гэсэн гурван эрх мэдлийн аль чиг үүрэгт багтаж байгаа юм. Үүнийг нэг тийш нь шийдэх хэрэгтэй байна. Бид өнөөдөр парламентын засаглалаа бэхжүүлж, төгөлдөржүүлэх гэж байгаа л юм бол хоёр танхимтай парламентын тогтолцоо руу орохоос өөр арга байхгүй. Үнэндээ одоо байгаа 76 гишүүний тоог хоёр дахин нэмэгдүүлж, 150 болгосон ч дорвитой өөрчлөлт гарахгүй. Байдал энэ хэвээрээ л байна. Харин ч бүр зардлын нэмэгдлийг хэн үүрэх юм бэ. Эцсийн эцэст ҮХНӨ оруулснаар иргэдэд ашигтай, иргэд л хожих ёстой. Түүнээс биш хэн нэгэн албан тушаалтан, хэн нэгэн улс төрийн намд ашигтай байх тухай асуудал огтоос байж болохгүй.

-Таны хувьд парламент хоёр танхимтай байх талаар ҮХНӨ оруулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа юм байна. Энэхүү өөрчлөлт манай улсын хөрсөнд буух уу?

-Парламентын хоёр танхим буюу дээд, доод танхимтай болчихвол одоо байгаа 76 гишүүний 50,26 гэсэн байдлаар хувааж, парламентаа бэхжүүлэх хэрэгтэй байна.Нэгэнт ҮХНӨ оруулах маш сайхан боломж энэ удаагийн парламентын гишүүдэд олдож байгаа юм бол томоохон хэмжээний шинэчлэл шаардсан ажлуудыг хийх ёстой гэж үзэж байгаа. Түүнээс биш сонгуулийн тогтолцоо, гишүүний тоо зэрэг жижиг асуудалд бүх анхаарлаа хандуулмааргүй байна. Эдгээр өөрчлөлтүүдийг хийх боломж бүрэн бий. Сонгуулийн тогтолцооны тухайд манайд одоо хэрэгжиж байгаа нь цэвэр мажоритар тогтолцоо юм. Уг тогтолцоо бол ялагч бүхнийг авна гэсэн ухагдахуунтай. Өөрөөр хэлбэл, ялсан нам бүгдийг авдаг учраас нэг намаас 65 хүний төлөөлөл парламентад орж ирж суучихаад байгаа юм. Дараагийн ярих тогтолцоо бол пропорционал тогтолцоо. Уг тогтолцооны гол давуу тал нь санал гээгдэхгүй. Гэхдээ пропорционал тогтолцооны гол сул тал нь бие даагч, жижиг намууд олон намын төлөөлөл төрд гарч ирдэг. Үндсэндээ мажоритар тогтолцоотой адил нэг нам хэт олонх болох боломжгүй. Тийм учраас Засгийн газраа бүрдүүлэхэд олон хүндрэл гарч, эвслийн Засгийн газар байгуулахаас өөр аргагүйд хүрдэг. Эвслийн Засгийн газар байгуулж, намуудын төлөөлөл зөвшилцөлд хүрнэ гэсэн үг. Ингэвэл манайд ажил урагшлах уу, Засгийн газраа байгуулж чадах уу гэдэг асуудал. Тэгвэл энэ хоёр тогтолцооны дундуур холимог тогтолцоо байж болно. Тавин хувь нь пропорционал, 25 хувь нь можаритор тогтолцоо. Хэрэв 50 хувиа пропорционал тогтолцоо ашиглан хийхээр бол энэ 50 хувиа, намын нэрсийн жагсаалтаар явах юм уу хэрхэн сонгох юм бэ гэх зэрэг асуудлууд гарч ирж байгаа.

-Одоо яригдаж байгаа ҮХНӨ-д аль тогтолцоогоор нь сонгуулиа явуулах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа юм бол?

-Одоо яригдаж байгаа ҮХНӨ-өөр сонгуулийн холимог тогтолцоотой болох асуудлыг хөндөж байгаа ч эцэслэн шийдсэн зүйл юу ч байхгүй. Дашрамд хэлэхэд, манай улс 1992 оноос цэвэр мажоритар тогтолцоогоор сонгуулиа явуулж ирсэн бол 2012 онд холимог тогтолцоогоор нэг удаа явуулсан. Харин цэвэр пропорционал тогтолцоогоор сонгууль явуулж үзээгүй.

-Сүүлийн хоёр удаагийн парламентад МАН олонх болсон. Зарим иргэд нэг намын дарангуйлал тогтчихлоо хэмээн шүүмжлэлтэй хандаж байгаа шүү дээ?

-Нэг нам хэт олон жил олонх болоод байж болохгүй. Эсрэгээрээ хэт олон буюу 10,20 намын төлөөлөл байж болохгүй. Олон нам гарах тусмаа нэгдмэл тогтолцоо, бодлого үгүйлэгдэж, арван өөр зүйл яриад задарч сарнина. Хэлэх гээд байгаа гол санаа маань эрх барих гурван намтай байвал л Монгол Улс хөгжинө.

-Үндсэн хуульд найман жилийн дараа л нэмэлт, өөрчлөлт оруулах боломжтой гэдэг. Гэтэл 2019 онд оруулсан өөрчлөлтөө дахин өөрчлөх асуудал яригдаж байна. Ийм хууль эрх зүйн боломж бий юү?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль бий. Уг хуульд заасны дагуу өөрчлөлт оруулсан заалтад найман жилийн турш гар хүрч өөрчилж болохгүй гэдгийг заасан. Тэгвэл Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хууль 2017 онд батлагдсан. Уг хуульд зааснаар хэрэв хүсэх юм бол Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд зааснаас бусад зүйл заалтад нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохоор байгаа юм. Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална” хэмээн заасан. Цаад утга нь парламентын засаглалыг өөрчлөхгүй гэсэн утгатай зүйл заалт юм. Мөн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах ч боломж, гарц гаргалгаа бий.

-Тэгвэл Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хууль болон Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулчихвал энэ удаагийн парламент ҮХНӨ оруулах боломж нь бүрэн бүрдэх юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Яг тийм. Энэ мэтчилэн гарцууд маш олон бий. Гагцхүү зөв зүйл заалтаа л өөрчлөх ёстой. МАН-ынхны парламентад 65 суудалтай байгаа нь ҮХНӨ оруулах маш том боломж. Үүнийгээ ашиглах л хэрэгтэй. Ингэхдээ жижиг косметик засвар хийх биш, ирээдүйд улс оронд хэрэгтэй тогтолцооны өөрчлөлт хийх нь л чухал байна. ҮХНӨ иргэдэд л үр өгөөжтэй байх ёстой.

-Иргэдийн анхаарал хандуулж байгаа дараагийн асуудал давхар дээлний асуудал байна. 2019 онд хийсэн ҮХНӨ-өөр УИХ-ын дөрвөөс доошгүй гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхаар заасан. Давхар дээлтэй гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв үү?

-Цэвэр парламентын тогтолцоотой улсад давхар давхар дээлийг хориглодоггүй. Учир нь улс төрийн нам сонгуульд ялаад олонх болсон нь бодлогоо хэрэгжүүлдэг. Бодлогыг Засгийн газар хэрэгжүүлэх учраас тухайн улс төрийн намын гол удирдагч, лидерүүд нь УИХ-д орохоос өөр арга байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, парламентын чуулганд юу болж байгааг мэдэж байж бодлогоо зангидахаас биш, зүгээр яаман дээрээ сууж байхад бодлого хэрэгжихгүй. Тийм учраас УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний үүрэгт ажлыг давхар хашсанаар асуудал хүндрээд байх зүйл огт байхгүй. Ер нь заавал давхар дээлтэй байх гишүүдийн тоог хуульчилж заах шаардлагагүй. Англи, Япон зэрэг олон улсын парламентын гишүүд давхар дээлийг хориглодоггүй. Манай улсын тухайд УИХ-ын нийт 76 гишүүний 20 нь Засгийн газрын гишүүн болчихоор парламент нь Засгийн газраасаа хараат болчих вий гэсэн болгоомжлол байдаг. Угтаа энэ болгоомжлолыг дээр дурдсан хоёр танхимтай болсноор хязгаарлаж, хяналтыг сайжруулах бололцоотой. Бид дэлхийн сонгодог парламентын тогтолцоо руу явъя л гэж байгаа юм бол тус парламентад байдаг бүх жишгийг нэвтрүүлэхээс өөр аргагүй. Хоёр танхимын тогтолцоо, сонгуулийн тогтолцоо, давхар дээл гэх мэт. Гэтэл зөвхөн манай улсын онцлог, бид нэгдмэл нэг улс гээд ганц танхимтай байсаар байвал цаашид хөгжил ирэхгүй. Би энэ саналаа 2019 оны ҮХНӨ-ийн үеэр ч хэлж байсан. Харамсалтай нь тун цөөхөн хүний санал дутаж дэмжигдээгүй. Уг өөрчлөлт хийгдэх нь тодорхой. Гагцхүү 10 жилийн дараа юу, яг одоо юу гэдэг цаг хугацааны л юм.

-ҮХНӨ дахин оруулснаар парламентын засаглалыг бэхжүүлэхэд ямар нөлөө үзүүлнэ гэж бодож байна?

-Цаашид парламентын тогтолцоо бэхжих эсэх нь дараах гурван зүйлээс шалтгаална. Нэгдүгээрт, иргэд буюу сонгогчид. Сонгогчдын улс төр, иргэдийн эрх зүйн боловсрол ямар байхаас парламентын чадавх шалтгаална. Хоёрдугаарт, улс төрийн нам парламентын тогтолцоонд чухал үүрэгтэй. Улс төрийн намаас ямар хүн нэр дэвшиж, хэн гарч ирж байна гэдэг маш чухал. Гуравдугаарт, парламент. Эдгээр гурван асуудал харилцан шүтэлцээтэй буюу тулгын гурван чулуу шиг аль нэгнээс нь салгаж болохгүй ойлголт юм. Бид сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчлөхөөс өмнө Улс төрийн намын тухай хууль, Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулиа батлах шаардлагатай. Өнөөдөр улс төрийн намын санхүүжилтийг аваад үзэхээс орлогоосоо давсан зардал гарчихаад байгаа юм. Гэтэл уг санхүүгийн эх суурь хаанаас гаралтайг судалж, тогтоох боломж алга. Улс төрийн намаа цэвэр ариун, шилэн болгосны дараа парламент шилэн болох боломжтой. Харин улс төрийн намууд хаалттай байх тусам тус намын гишүүд нь УИХ-д орвол хаалттай хэвээр л байна.

-Хамгийн гол нь ҮХНӨ оруулах нэн шаардлагатай гэсэн судалгаа, бодитой тоо баримт байна уу?

-ҮХНӨ -ийг хамгийн гол нь судалгаан дээр үндэслэж хийх ёстой. Аль нэг намын юмуу эсвэл 100 мянган гарын үсэг дээр үндэслээд хийж болохгүй. Нийгэм, иргэд ямар өөрчлөлт хийхийг хүсч байгааг судалгаагаар гаргаж ирж, гадны орнуудын туршлагыг судалж давуу талыг нь илүү тусгаад урагшлах ёстой.