Монгол Улсын Ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийсэн айлчлалын талаар хятад судлаач Х.Баатархүүтэй ярилцлаа.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрсөн долоо хоногт БНХАУ-д айлчиллаа. Энэ удаагийн айлчлалын онцлог юу байв. Түүний айлчлалаас ямар үр дүн хүлээж болох вэ?

-Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд хийгдсэн засгийн газрын тэргүүнүүдийн айлчлалуудаас харьцангуй их үр дүнтэй айлчлал боллоо. Өнгөрсөн хугацаанд манай төр, засгийн удирдлагууд БНХАУ-д олон давтамжтай айлчилж ирсэн. Тэр дундаас энэ удаагийн Ерөнхий сайдын айлчлал урт хугацаатай, олон салбарт хүрсэн ажил хэрэгч байлаа гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын гадаад харилцааны идэвхжил 2022 оны турш, 2023 оны эхний хагас жил хүртэл маш хүчтэй явагдсан энэ цаг үед хийгдсэн айлчлал байлаа. Дэлхий тэргүүлэгч улс гүрнүүдийн төр, засгийн тэргүүнүүд, гадаад харилцааны сайд нар Монгол Улсад айлчилж, олон улсын анхаарлын төвд манай улс байлаа. Тэгвэл Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн энэ цаг үед БНХАУ-д айлчилсан нь хоёр улсын харилцаанд онцгойлон ач холбогдол өгч байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд БНХАУ-д сая хоёр дахь удаагаа айлчиллаа.

Эхнийх нь 2022 оны хоёрдугаар сард болсон Бээжингийн өвлийн олимпийн нээлтэд оролцсон. Энэ удаа харин зуны Давос гэж буюу дэлхийн эдийн засгийн олимп гэж нэрлэж ч болох томоохон арга хэмжээнд оролцлоо. Түүний айлчлалын бас нэг онцгой зүйл нь Монгол Улсын төр засаг тогтвортой байгаа гэсэн мессежийг өглөө. Яагаад гэвэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ тус улсад 1.6 жилийн давтамжтай айлчлахдаа хоёр ерөнхий сайдынх нь урилгаар очиж, албан ёсны хэлэлцээ хийсэн нь ховор тохиолдол юм. Ер нь 1990-ээд оноос хойших айлчлалуудаар БНХАУ-ын ерөнхий сайд зарим үед манай 2-3 Ерөнхий сайдтай уулзаж байсан шүү дээ.

Энэхүү айлчлалаас хүлээж байгаа үр дүнгийн хувьд өргөн утгаараа харилцан ашигтай түншлэлийг нэмэгдүүлсэн, идэвхжүүлсэн айлчлал болсон. Ойрын болон дунд хугацаандаа эрдэс баялгийн экспортыг нэмэгдүүлэх, эрчим хүчний хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд маш чухал айлчлал болсныг онцлон тэмдэглэе.

-Эрчим хүчний асуудлыг голчилсон гэдэг утгаар урьд өмнөх айлчлалууд дундаас анхных нь боллоо гэж судлаачид үзэж байна. Манай улсын эрчим хүчний асуудлыг шийдэх ямар ажлууд хийгдэх вэ?

-Монгол Улсын эрчим хүчний салбарын аюулгүй, бие даасан байдлыг хангахад онцгой нөлөө үзүүлж байгаа Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын санхүүжилтийн хэлэлцээрийг эцэслэснээр үйл ажиллагаа нь эрчимжиж, богино хугацаанд ашиглалтад орох боломж бүрдлээ гэж харж байна. Мөн Чойбалсан хотын дулааны цахилгаан станцыг өргөтгөх төслийн зээлийн хэлэлцээрийн гэрээг сунгалаа. Энэ нь зүүн бүсийн эдийн засгийн бааз суурийг бэхжүүлэх болон эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангахад чухал нөлөөтэй. Сэргээгдэх эрчим хүчний боломжит хувилбаруудын талаар яриа хэлэлцээ өрнөлөө. БНХАУ өөрөө ногоон эрчим хүчийг онцгойлон анхаарч байгаа. Өнөөгийн цаг үед сэргээгдэх эрчим хүч бол Хятад улсын эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 30 хувийг хангадаг. Монгол Улс сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцөөр арвин баялаг. Иймд цаашид сэргэгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг барьж, Хятад улсаар дамжин Зүүн хойд Азийн супер сүлжээнд нэгдэхэд энэ удаагийн айлчлал тодорхой хэмжээнд ахиц дэвшил авчирлаа гэж харж байна. Тухайлбал, Ерөнхий сайд айлчлалынхаа хүрээнд БНХАУ-ын эрчим хүчний барилгын корпорацид зочилж, удирдлагуудтай нь сэргээгдэх эрчим хүчний талаар болон түүнийг хэрэгжүүлэх Монгол Улсын төр засгаас баримталж байгаа бодлого шийдвэрүүдээ танилцуулж, хөрөнгө оруулагч талд итгэл төрүүлсэн үйл явдал болсон. Саяхан манай улсад айлчилсан Францын ерөнхийлөгч Э.Макрон энэ оны эхний улиралд БНХАУ-д зочилсон. Олон улсын судлаачид, эрчим хүчний аюулгүй байдлын шинжээчдийн харж байгаагаар Хятад, Францын цөмийн эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагаа илүү ахисан түвшинд гарч, Францын технологийн нутагшуулах талд хоёр улсын анхаарч байгааг олонтаа илэрхийлж байгаа. Монгол Улсын хувьд Франц улстай хамтарч цөмийн эрчим хүчний гол түүхий эд болох шар нунтгийг үйлдвэрлэж, үүнийгээ бусад болон ялангуяа БНХАУ-д баригдаж байгаа цөмийн эрчим хүчний эх үүсвэрүүдэд нийлүүлэх сонирхолтой. Ингэснээр Монгол, Хятад, Франц гэсэн гурван талын хамтын ажиллагааны гадаад орчин бий болж байгаа нь тун таатай юм.

-Аж үйлдвэрийн сэргэлтийн хүрээнд талууд гангийн үйлдвэр хамтран барихаар тохиролцлоо. Хэзээнээс ажил хэрэг болох бол?

-Ер нь гангийн үйлдвэрлэл бол дэлхийн дэд бүтцийн эдийн засгийн маш чухал шийдвэрлэгч салбар. БНХАУ жилд нэг тэрбум тн ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Энэ нь дэлхийн нийт үйлдвэрлэлийн 50 хувь, хэрэглээний 55 орчим хувийг эзэлдэг. Ер нь Монгол Улстай хамгийн ойр оршдог Хэбэй муж гэхэд Хятадын нийт гангийн үйлдвэрлэлийн 21.7 хувь, Таншань хот 12.6 хувийн хангадаг. Зөвхөн Хэбэй мужийн энэхүү хэмжээ дэлхийн гангийн үйлдвэрлэгчдийн том өрсөлдөгч. Жилд 110 сая тн-ыг үйлдвэрлэж байгаа нь Энэтхэгтэй ойролцоо очихуйц хэмжээ юм. 2022 оны байдлаар Хятад улсын нэг тн ган үйлдвэрлэх өртөг нь 1000 юань байгаа. Монгол Улс дотооддоо гангийн үйлдвэр байгуулах нь барилгын болоод дэд бүтцийн салбарын түүхийг дотоодоосоо хангах, цаашлаад эдийн аюулгүй байдлыг хангахад нэн чухал. Гэхдээ бидэнд урьдчилан тооцох зүйлс байна. Жишээлбэл, гангийн үйлдвэрлэлийн нийт өртгийн 30-40 хувийг эзэлдэг коксын үйлдвэр хараахан ашиглалтад ороогүй байна. Нэг тн төмөр үйлдвэрлэхэд чанараас нь шалтгаалаад 250-380 кг кокс ордог. Тэгэхээр бид коксын үйлдвэрээ яаралтай ашиглалтад оруулах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, усны хангамжийн системдээ анхаарал хандуулах ёстой. Нэг тн ган үйлдвэрлэхэд 29 куб метр ус ашигладаг. Бидэнд үндсэн түүхий эд болох төмрийн хүдэр, дагалдаад жонш зэрэг байна. Боломжит түүхий эдээ ашиглаад гангийн үйлдвэрлэл явуулахад бидэнд нэн шаардлагатай зүйл бол коксын үйлдвэрээ барьж, усны судалгаагаа хийх юм. Ойрын хугацаанд гангийн үйлдвэрлэл барихад тооцоо судалгаа, байгаль орчны аюулгүй байдал нэн чухал. Сүүлийн үед зарим улс орнууд гангийн үйлдвэрлэлийн байгаль орчинд хортой байх асуудлыг онцгойлон анхаарч байгаа. Хэрэв гангийн үйлдвэрлэл байгуулбал хамгийн орчин үеийн технологитой үйлдвэрлэл оруулж ирэх хэрэгтэй. Өртөг зардлын хувьд бусад улс оронтой өрсөлдөхүйц хэмжээнд байснаар гангийн үйлдвэр цаашид оршин тогтноно.

-Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр болж байна. Талууд ямар тохиролцоонд хүрэв. Манай улс далайд гарцгүй орон. Тэр утгаараа урд хөрш рүү гарах гарцаа нэмэгдүүлэх тал дээр ямар ажлууд яригдсан бэ?

-Монгол Хятадын 1955 оны хилийн төмөр замын гэрээг шинэчлэх тал дээр хоёр тал эцэслэн тохиролцоонд хүрснээр энэ асуудал шуудрах тал руугаа орлоо. Ханги-Мандалын төмөр зам зургаан км дутуу буюу холбох цэг рүү ойртоод ирчихсэн байгаа. Үүнийг дараа жил гэхэд холбох эрх зүйн орчныг Хятадын тал бий болгох байх. Өөрөөр хэлбэл, уг төмөр замын боомт нь БНХАУ-ын улс ардын аж ахуй эдийн засгийг хөгжүүлэх 14 дүгээр таван жилийн төлөвлөгөөнд нь тусгагдаагүй юм билээ. Ханги-Мандалын төмөр замын боомтыг нээн ашиглах эрх зүйн орчин урд хөршид бий болсны дараа манай улсад холболт хийхэд ойрхон байгаа. Магадгүй 2024 оны хоёрдугаар улиралд эхний экспорт Ханги-мандалын замаар хийгдэх боломжтой гэж харагдаж байна. Нэмэлтээр энэ оноос бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэж байгаа Шивээхүрэн-Сэхэгийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил маш хурдтай явснаар энэ оны арванхоёрдугаар сар гэхэд дуусаж холболт хийгдэх байх. Мөн 2020 онд оруулсан Монгол Улс, БНХАУ-ын хилийн дэглэмийн хэлэлцээрт нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Бичигт, Ганцмод, Шивээхүрэнгийн чиглэлийн төмөр замын боомтын асуудал хурдан шийдэгдэх боломжтой. Гэхдээ Гашуунсухайт-Ганцмод чиглэлийн хил холболтын техникийн асуудлууд нэлээд хүндрэл бэрхшээл авчрахаар болоод байгаа. Энэ оны сүүлч гэхэд холболт хийх болон Манай талд баригдах ачааны терминалыг барьж байгуулах зураг төсөл хийгдэж дуусна. 2024 онд бүтээн байгуулалтын ажил дуусч, 2024 оны сүүлч гэхэд Гашуунсухайт-Ганцмод чиглэлийн хил дамнасан төмөр зам ашиглалтад орох өөдрөг төсөөлөл байна. Цаад хугацаа нь 2025 оны нэгдүгээр улиралд Гашуунсухайт-Ганцмод чиглэлд төмөр замаар нүүрсний экспорт хийх боломжтой. Харин Шивээхүрэн-Сэхэгийн чиглэл энэ ондоо дуусчих байх. Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлалаар Бичигтийн төмөр замыг барьж байгуулах талаар хөрөнгө оруулалтын эхний хэлэлцээрүүд хийгдсэн. Ингэснээр Монгол Улсын эрдэс баялгийн салбарын экспортыг өсөн нэмэгдүүлэхэд эдгээр хилийн төмөр замууд онцгой эерэг нөлөөлөл авчирна. Зөвхөн экспорт төдийгүй импортын ачааг нэмэгдүүлэх боломжтой. Цаашлаад Монгол Улсаар дамжин өнгөрч байгаа транзит ачааг нэмэгдүүлэхэд онцгой үр нөлөөтэй гэж бодож байна.

-Төмөр зам, эрчим хүчний томоохон төслүүдийг хоёр улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрээ энэ онд эцэслэхээр болсон нь сайшаалтай. Дээрээс нь Замын-Үүд-Эрээний боомтыг 24 цагийн үйл ажиллагаанд шилжүүлэх тал дээр талууд санал нэгджээ. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Хилийн төмөр замын хэлэлцээрийг энэ ондоо эцэслэн шийдвэрлэх нь Монгол Улсын хувьд нэн ач холбогдолтой. Энэхүү айлчлалын хүрээнд шийдэгдсэн бас нэг чухал асуудал бол Замын-Үүд-Эрээний боомтыг 24 цагийн үйл ажиллагаанд шилжүүлэх тухай. Талууд эхний тохиролцоонд хүрч, санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Энэ хүрээнд хоёр талаас бэлтгэл ажил хийгдсэнээр Монгол Улсын экспорт, импорт, дамжин өнгөрөх транзит ачаа, хилийн худалдаа, чөлөөт бүсийн хөгжил, аялал жуулчлалын салбарт онцгой үр нөлөөтэй.

Дээрх асуудлуудаас гадна БНХАУ-ын Засгийн газар 2022 оны арван хоёрдугаар сарын 1-нээс эхлээд хөгжил буурай 10 орноос импортлох бараанд 98 хувийн татварын хөнгөлөлт үзүүлэхээр болсон. Эдгээр арван улсын заримын ДНБ нь Монгол Улсынхаас ч том, 40 тэрбум, 67 тэрбумаар хэмжигдэж байх жишээтэй. Тэгэхээр бидний хувьд цаашид Хятадын талтай ний нуугүй ярилцаж, экспортын тарифын хөнгөлөлтөд хамрагдах талаар яриа хэлэлцээ хийвэл боломжтой хувилбар байж болох юм. Ингэж чадвал Монгол Улсаас экспортолж байгаа уул уурхай, хөдөө аж ахуйн бусад бараа бүтээгдэхүүн Хятадын болоод гуравдагч орны зах зээлд өрсөлдөх боломж илүү нэмэгдэнэ.

-Ерөнхий сайдын айлчлалаар гурван тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалтыг татаж чадлаа. Аль салбарт илүү зонхилж байна вэ?

-Айлчлалын хүрээнд зам тээврийн салбарт илүү их хөрөнгө оруулалтыг татаж чадлаа. Хоёр улсын төрийн болон Засгийн газар хоорондын байгуулсан санамж бичиг, гэрээ хэлцлүүдээс харахад боомтын сэргэлт, худалдааг хөнгөвчлөх, аялал жуулчлал, байгаль орчин, эрчим хүч, экологи гэсэн салбаруудад илүү их хөрөнгө оруулалтуудыг төвлөрүүлэхээр харагдаж байна. Мэдээж мөн тодорхой хэмжээний буцалтгүй тусламжийн төслүүдийг дурдах нь зүйн хэрэг. Бас манай улсын гадаад өрийн менежментэд чухал байр суурь эзэлж байсан Монгол банк, БНХАУ-ын Ардын банкны хоорондын своп хэлэлцээрийн хугацаа энэ сард дуусах байсныг дахин гурван жилээр сунгаж чадлаа.

-Өнөөдөр монголчууд бензин шатахууны хувьд зөвхөн оросоос хараат байгаа. Тэгвэл сая Ерөнхий сайдын айлчлалаар БНХАУ-аас евро стандартын шатахуун, түлш авах суваг нээгдлээ. Цаашид долларын ханш буухад том хөшүүрэг болно гэж эдийн засагчид таатай хүлээж авч байгаа харагдсан. Энэхүү бизнесийн хамтын ажиллагаа хэр удаан хугацаанд оршин тогтнох бол. Судлаачийн байр суурийг сонирхъё?

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ айлчлалын хугацаанд БНХАУ-ын Газрын тосны үндэсний корпораци (CNPC)-ийн удирдлагатай уулзаж, газрын тосны салбарын олборлолт, ашиглалтын тогтвортой хамтын ажиллагааг өргөтгөх, хөрөнгө оруулалт нэмэгдүүлэх, цаашид дизель болон Евро стандартын түлш шатахууныг Монголын зах зээл, хэрэглэгчдэд нийлүүлэх, ОХУ-аас Монгол Улсын нутгаар дамжуулан БНХАУ-д Байгалийн хийн хоолой дамжуулах төслийг урагшлуулах чиглэлд хамтран ажиллахаар санал солилцсон байна.

Евро стандартын түлш шатахууныг манай хэрэглэгчид хэрэглэснээр байгаль орчинд ээлтэй, автомашины хэрэглээ уртсах гэх мэт олон давуу талтай нь мэдээж.

Манай шатахууны 90 гаруй хувийг нийлүүлж буй ОХУ-ын Роснефть компанийн Ангарскийн боловсруулах үйлдвэр жил бүр найм, есдүгээр сард ээлжит засварын ажил хийдэг. Үүнтэй холбоотойгоор нийлүүлэлт багасах асуудал үүсдэг ба зарим жилд нь энэ хугацаанд БНХАУ-аас түлш шатахууныг авч богино хугацааны хүндрэлийг даван туулдаг нь үнэн. Евро стандартын түлш шатахууны үнэ нь өнөөгийн импортолж байгаа шатахууны үнээс илүү буюу дизель түлш 50-100 ам.доллар авто бензин 100-150 ам.долларын зөрүүтэй гэсэн албаны хүний мэдээллийг авч байсан. Дээрх Евро-5 стандартын арай үнэтэй бас чанартай шатахуун худалдан авч хэрэглэх нь бидний л сонголтын асуудал байх. Харин 2027 онд Дорноговь аймагт баригдаж байгаа өөрийн үйлдвэрийн шатахуунаа хэрэглэж эхлэх үед импорт шаардлагагүй болох талтай.

-Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал БНХАУ-ын төр засаг, бизнес эрхлэгчдэд Монгол Улсын талаарх зөв мессеж хэрхэн хүрэв?

-Энэ тал дээр хэд хэдэн зүйл онцолмоор байна. Нэгдүгээрт, Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалдаг, тодорхой бүтэцтэй, тэдэнд илүү хурдан, шуурхай, нээлттэй үйлчилдэг гэсэн тогтолцоогоо Хятадын төр засгийнханд өгч чадсан. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшлийг илүү дэмжихийг олонтаа амлаж байгаа. Монгол болон Хятад улсад болсон олон удаагийн хурал уулзалт, эдийн засгийн форум хэлэлцээрүүдийн явцад “Тодорхой томоохон дэд бүтцийн болон бусад төслүүдэд хувийн хэвшлийн оролцоог дэмжье. Мөн төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлье” гэсэн.

Ингэснээр Монгол Улсын төр засаг хариуцлагатай, ил тод, нээлттэй байхаа зарласан. Энэ удаагийн айлчлалын хүрээнд өрнөсөн Монгол Хятадын эдийн засгийн форум дээр ч гэсэн Ерөнхий сайд онцлон дурдсан. Гуравдугаарт, Монгол Улсын Засгийн газар авлигатай тэмцэх ажил онцгойлон ахиц дэвшил гаргаж байгааг Хятадын дотоодын хэвлэл, нийгмийн сүлжээнд олонтоо мэдээлсэн. Энэ бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдад илүү их итгэлийг төрүүлж байгаа юм. Монгол Улс бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдын найдвартай түнш гэсэн зөв сурталчилгаа болж байгаа гэж харж байна. Дөрөвдүгээрт, Монгол Улсын Засгийн газар, төр засаг тогтвортой ажиллаж байгаагаа энэ удаагийн айлчлалаар харууллаа. Төрийн залгамж чанар хангагдан ажиллаж байгаа нь Хятадын бизнес эрхлэгчдэд, хөрөнгө оруулагчдад болон бүх түвшинд хамтран ажиллах төрийн байгууллагуудын хувьд итгэлийг нь сэргээж чадлаа. Айлчлалаар аялал жуулчлалын салбарыг онцгойлсон. Энэ салбарыг хөгжүүлэхэд Монгол Хятадын харилцааг илүү өргөн хүрээнд харж, хөрш зэргэлдээ орны хувьд хил орчмын болон Монгол Улсаар дамжин өнгөрөх аялал жуулчлалыг илүүтэй хамтран хэрэгжүүлэхэд хоёр орон онцгойлон анхаарч байгаагаа илэрхийлсэн. Энэ бол БНХАУ-ын иргэдэд Монголд аялахад нь зөв мессеж өгсөн.

Эцэст нь дүгнээд хэлэхэд Монгол Улс бол өмнөд хөрштэйгөө түншлэх, найрамдалт харилцаагаа бэхжүүлэхэд бэлэн байгаагаа бүхий л хэлбэрээр илэрхийлж чадсан маш үр дүнтэй айлчлал боллоо.

Эх сурвалж: Өдрийн сонин