Монголчууд хүлэг морины шандасыг шалгаж, хурдан морины уралдаан, монгол бөхийн чадал, уран мэхийг угсруулан барилдах бөхийн барилдаан, Эрхий мэргэн харваачид нь эрхийн эрчийг сорьдог энэ бүгд байж эрийн гурван наадам болдог. Аливаа улс үндэстний нийгэм, аж байдлын дурсгалын үйлийг тэмдэглэн өнгөрүүлэх нийгмийн их ёслол нь тэр ард түмний баяр наадам болдог билээ. Монголын ард түмэн дэлхийн бусад иргэдийн адил өөрсдийн аж амьдрал, нийгэм соёлын онцлогийг тусгасан баяр наадмыг үүсгэн хөгжүүлсээр иржээ. Олон мянганы тэртээгээс Монгол газар, төр улс үүсгэн тогтнож нийгэм, төрийнхөө онцлог явдлыг тэмдэглэн заншжээ. Тийнхүү Монгол туургатны эрхэмлэн ёсолж ирсэн нэгэн гол баяр нь эрийн гурван наадам билээ. Монгол хүн хүлэг морины шандасыг шалгаж, эр хүний биеийн чадал, эрхийн эрчийг сорьдог өвөрмөц наадмаар наадсаар өнөөдрийн он цагтай золгожээ. Монголчуудын наадам, баяраа тэмдэглэж байсан тухай мэдээ хоёр мянган жилийн тэртээ үед хамаарах бөгөөд Монголын өвөг болох Хүннү улсын цагаас морь, тэмээ уралдуулж, сур харвуулж, бөх барилдуулж байсан гэдэг. Тэгэхдээ наадмыг цаг улирлын байдалд нийцүүлэн үрс гаргах, уул овоо тахих зэрэг ёслолыг тохиолдуулан явуулдаг байжээ. Түүнээс хойших нь олон аймаг улс мөнхүү ёслолыг үйлдсээр иржээ. Ялангуяа Монголын нэгдсэн улс байгуулагдсан XIII зууны үеэс төрийн сүлд, цэргийн хүчнийг бүртгэн үзэхэд нум сум харвах хийгээд агт шалгаруулах ялдамд цэрэг эрийн хүчийг сорих наадмыг хийж байсан гэдэг. Тэр цагийн гол баяр нь дөрвөн улирлын байдалд нийцсэн хаврын сард тохиох цагаан сүргийн хурим, зуны сард болох уураг үрсийн хурим, өвлийн сард болох мялаалгын хурим зэрэг баяр байсан бөгөөд тухайн хурим тохиох үеэр л мөн эрийн гурван наадмыг наадаж байсан байжээ. Чингээд өвлийн хурим нь явсаар цагаан сарын баяр болж бусад нь дэлгэр цагийн ёслол болжээ.

Х.Нямбуу: “Өвөөгийн өгүүлсэн түүх” номноос

Хүчит бөх

Монгол бөхийн өвөрмөц нэг зүйл нь түүний хувцас, өмсгөл юм. Монгол ардын тууль "Эрийн сайн хан харангуй"-д "буурын арьсан зодог, бухын арьсан шуудаг" гэж гарч буй нь эрт цагт зодог шуудгийг ямар нэг хүч тэнхээтэй гэгдэх амьтны арьс ширээр хийж байсныг гэрчилдэг. Барилдах бөхийн малгайг засуул нь авч нэр, алдрыг нь дуудахад тэрээр бүргэд, харцага, начин шонхор гэх мэт үлгэр домгийн шувуу хангарьдын нисэх хөдөлгөөнийг дүрслэн дэвсээр барилдах газраа очно.

Дэнж хотойлгон дэвэх хүчит бөхчүүдгүйгээр монгол наадмыг төсөөлөхөд бэрх. Асар майхны хээтэй адил, алаг эрээн зодог шуудаг өмссөн хүчтэнгүүд наадмын зүлэг ногоон дэвжээнээ уран мэхийг уралдуулан хийж түмэн олон болоод төрт ёсны их баяр цэнгэл наадмаа хөгжөөдөг билээ.

Хурдан морь

Морь. Энэ үг монгол хүн бүрийн зүрх сэтгэлд хамгийн ойрхон байдаг үгсийн нэг. Их эзэн Чингис хаан хүлэг мориныхоо хүчээр уудам тал, уул, усыг туулж агтны туураар дэлхийг тамгалж “Монголын Эзэнт гүрэн”-ийг байгуулсан түүх бидэнд буй.

Монголчуудын хурим найр, баяр наадмыг бүрдүүлэгч нэгэн төрөл нь хурдан морины уралдаан юм. Эрт үеэс мал аж ахуй хөдөлмөрийнх нь хамгийн гол салбар болсноор үл барам, уудам талын малчны амьдралыг хүлэг морьгүйгээр сэтгэшгүй билээ. Тиймээс ч манай улс үндэстний хувьд хурдан морины уралдаан маш эртний үүсэлтэй нь маргаангүй.

Хүлэг морьдын дотроос хамгийн хурданыг нь сонгон авч олон хоногийн өмнөөс хоол ундыг нь тохируулан сойж, өдөр тутам давхиулан сорьж бэлтгээд нас, насаар нь ялган газрын хол ойрыг тохируулан уралдуулдаг. Тухайлбал их насны морьдыг барагцаалбал 22-28 км, соёолон болон азаргыг 20 км, хязааланг 18 км, шүдлэнг 15 км, даагыг 10 км орчим газраас засаж бэлтгээгүй хээрийн замаар уралдуулна. Хурдан морь унах хүүхэд хөдөлгөөнд саад болохгүй, халууцахад бие барихгүй, давхихад салхи хөөрөгдөхгүй, биед тохирсон, хөнгөн авсаархан, тод өнгийн хувцас өмсөнө. Сүүлийн жилүүдэд мориноос унаж, бэртэхээс хамгаалсан хувцас хэрэглэл өмсдөг болсон билээ. Тохой зандан ташуурынхаа сурыг нь алдартал морио ороолгох жаахан хүүхдүүдийг наадамчин олон өхөөрдөж, сэргэлэн авхаалтайг нь магтан ярилцана.

Гарааны зурхайгаас хүлэг морьд эргэх агшныг бахдан биширдэггүй хүн гэж үгүй. Хүүхдийн гийнгоон дуу хөндий дүүрэн уянгалж, алтан тууртнуудын тоос тэнгэр газрыг хээлэн зурахад хүн бүрийн сэтгэл хөвсөлзөж, эрийн гурван наадмын нэг худран морины уралдааныг бахдан биширч, омогшил төрнө.

Мэргэн харваа

Энэхүү тэмцээн нь нум сумаа улам боловсронгуй болгон аль болох хол зайд цэцэн мэргэн онох харваачийн эрдэм чадварыг дээшлүүлж, ан гөрөөнд их олз олохыг эрмэлзэх, ан авлаж, их олз олсны дараах бүжиг наадмын үед цэцэн мэргэн харваачдаа нум сум харвуулан цэнгэх заншлаас үүссэн байна.

“Сур харвах газрын зай нь 45 нумын буюу 75-80 метр орчим газар бөгөөд нарийн зүссэн сураар сүлжиж хийсэн бортого хэлбэрийн байнуудыг хана, хасаа гэсэн хоёр янзаар үелүүлэн өрөөд болцуут сумаар хоёр тал ээлжлэн харваж цэцэн мэргэнээ сорилцоно. Ингэхдээ хүн нэг бүрийн цуваа байдлаар, эсвэл багийн гэсэн хоёр хэлбэрээр зохих журмыг баримтлан тодорхой тооны сум харвадаг” тухай ном сударт олонтаа өгүүлэгдсэн нь бий.

XIII зууны үед гэр бүрт морин хуураас гадна нум сум байсан. Эр хүн бүр нумтай байхаас гадна эмэгтэй хүн ч гэсэн харвадаг байжээ. Монгол цэргийн түүхэнд хамгийн хол харвасан хүн бол Чингис хааны ач хүү Есүнгэний харвасан 330 алд газар бөгөөд ойролцоогоор 520 метр юм.

Домог үлгэрүүдээс харахад л сурын харваа нь үндэстэн оршиж эхлэхэд хамт буй болсон мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг.