Хуульч, доктор Б.Гүнбилэгтэй ярилцлаа.

-2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орж байлаа. Өнөөдөр дахин оруулахаар яригдаж байна л даа. Тодруулбал, сонгуулийн тогтолцоотой холбоотойгоор. Үндсэн хуульд ойр ойрхон нэмэлт өөрчлөлт ороод байгаа энэ үйл явцыг та хэрхэн харж байна вэ?

-2019 онд өөрчлөлт оруулахад зарим зүйл заалт дээр нь нийгмийн сэтгэл зүй бэлэн биш байсан. Жишээ нь, 76 гишүүний тоог нэмэх асуудлыг огт дэмждэггүй байлаа. “76 авлигачид, хулгайч нарынхаа тоог нэмэх нь” гэх байдлаар хүлээж авч байсан. УИХ-ын гишүүн агсан М.Батчимэг, хуульч О.Мөнхсайхан нарын хийсэн судалгаанаас манайх шиг хүн амтай улс 120 гишүүнтэй байж болно гэсэн үр дүн харагддаг. Сүүлийн хоёр гурван жилийн хугацаанд улс төрийн намууд ч 120 гишүүнтэй байх нь зөв, сонгуулиа холимог тогтолцоогоор хийе гэдэг дээр санал нэгдэж байх шиг байна.Нөгөө талд хоёр танхимтай байна гэх асуудлыг хүмүүс хэлж байгаа. Хуучин бол 430 депутаттай Ардын их хурал байгуулдаг байлаа.

Ардын их хурлаасаа 50 гишүүнтэй Улсын бага хурлыг байгуулдаг байсан. Үүнийг зөв гэх хандлага байдаг. Холимог тогтолцоогоор сонгогдсон олон гишүүнтэй нэг танхимтай байх юм уу, жижиг мажоратораар сонгогдсон хоёр парламенттай явах нь зөв юм уу. Яаж үнэлэх юм гэдэг асуудал бий. Миний үзэж байгаагаар хоёр парламенттай танхим байж болно. Гэхдээ энэ нь эрсдэлтэй.

-Хоёр парламенттай болбол ямар эрсдэл гарч болох вэ?

-76 гишүүнээ хянаж чадахгүй байна шүү дээ. 76 гишүүн үндсэндээ мөнгөний зодоон дундаас л гарч ирж байна. Сая гэхэд л сонгуулийн өмнө эд хөрөнгө тараасан жишээ бий. Мотоцикл, мешок, дуран, шатахууны карт зэргийг айл бүрд тараасан хүн л сонгогдоод гараад ирсэн. Ийм хүмүүс 430 депутат сонгох жижигчилсэн мажоратораар өрсөлдвөл нэг сумыг хөнгөхөн залгих эрсдэл бий. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчдын сэтгэл зүй мөнгө тараахад илүү дуртай байна л даа. Ийм нөхцөлд 430 мөнгөтэй нөхдүүд нэг нэг сумыг худалдаад авчих боломжтой. Жижигсэх тусмаа мөнгөний сонгууль болох эрсдэлтэй л гэсэн үг. Мөнгө цацаж хууль тогтоох дээд байгууллагад гарсан хүмүүс Үндсэн хуулиар баталгаажсан улсын аюулгүй байдлын төлөө, эдийн засгийн зөв зарчим баримталж ажиллах уу гэдэг нь эргэлзээтэй. 76 хулгайч гэж харааж байгаа бол 430 хулгайч гээд зогсож байх ойрхон. Бүлэг фракцаараа хуваагдаад л ашиг сонирхлын төлөө нэгдээд явчихна. Ийм эрсдэл байна.

-Сонгууль зөв явдаг байх ёстой гэх байр суурийг та илэрхийлдэг шүү дээ. Тодруулбал, намын санхүүжилт ил тод байх ёстой гэх асуудлыг онцолдог.

-Сонгуульд өрсөлдөж буй улс төрийн намын санхүүжилт нь ил тод, сурталчилгаа нь зөв явдаг байх хэрэгтэй. Дан далд мөнгөний сонгууль, сонгогчдын зарим хэсэг нь юу өгөх бол гээд сууж байдаг болсон. Яаж сонгуулийг бага зардалтай хийх вэ. Яаж бие даагч нэртэй, хэн ч танихгүй хүмүүс, хэн нэгэн мөнгөтэй хүнд үйлчилж байгааг зогсоох вэ, гэх мэтийг түрүүлж бодох хэрэгтэй байна. Нэг сэтгүүл дээр бүх нэр дэвшигчдийн материал, мөрийн хөтөлбөрийг нэг стандартаар тараадаг, хямд өртгөөр сонгууль хийдэг байж болно шүү дээ. Ийм зүйлсийг хийхгүйгээр УИХ-ын гишүүдийн тоог 120 болгоод үр дүн гарах уу, үгүй юү гэдэг өөрөө асуудал.

-Нэр бүхий УИХ-ын гишүүдийн зүгээс санаачилж Үндсэн хууль, сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой хэлэлцүүлэг хийсэн. Үндсэн хуульдаа гар хүрч байж л улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай асуудлын зохицуулалтыг хийнэ гэх зүйлийг энэ ярьж байна л даа. Энэ асуудалд таны байр суурийг сонсъё.

-Үндсэн хуульд гар хүрэхийн өмнө юу болохгүй байна вэ гэдгээ зөв оношлох хэрэгтэй. Ердийн хуулиа хэрэгжүүлэхгүй байна шүү дээ. Улс төрийн намын санхүүжилтийг тойрсон янз бүрийн асуудал гарна. Улс төрийн сонгуульд оролцож байгаа намын генсекүүд нь бараг гэмт хэрэгтний түвшинд оччихлоо. Санхүүжилтээ хэрхэн яаж зарцуулж байгаа нь худал, ил биш. Шуудхан хэлэхэд, ил цагаандаа гарсан байгаа, ухуулагчид нь архи барьж гүйнэ. Сонгогчдыг ийш нь тийш авч явна. Нөгөө талд сонгогчид ийм жишээнд дасчихаж. Хувь сонгогч “Би төр барьж байна” гэдгээ тоохоо больж л дээ. Ийм жишгээр сонгууль явдаг бол УИХ-ын гишүүдийн тоог өөрчлөөд ахиц гарахгүй. 76 байна уу, 120 байна уу, 430 байна уу үндсэндээ ялгаа байхгүй. УИХ-ын гишүүдийн тоог 120 болгохыг дэмжиж байгаа. Гэхдээ ердийн хууль дээрээ л сонгуулийг хэрхэн зөв явуулах тухай зохицуулалтаа сайн хийх хэрэгтэй. Үгүй бол эцсийн бүлэгтээ Үндсэн хууль буруутай юм шиг байнга өөрчилдөг, тогтворгүй байдал руу орно. 120 гишүүнтэй нэг танхим боллоо, энэ ерөөсөө бүтэхгүй юм байна. Одоо хоёр танхимаар тоглож үзье, Үндсэн хууль болохгүй байна гээд эхэлнэ.

Ер нь Ардын их, бага хуралтай хоёр танхимтай байх нь зөв гэж мэтгэж болно. Нэг танхимтай 120 гишүүнтэй байх нь илүү гэж мэтгэж болно. Энэ бүхэн аль ч зөв байж болно. Гол нь хэрэгжүүлэхдээ асуудал байгаа. Тогтолцооны шинэтгэл гэхээс өмнө ердийн хуулиудыг хэрэгжүүлдэг байх ёстой. Ердийн хуулиудаа хэрэгжүүлээгүй байж Үндсэн хууль буруутай байж таарахгүй.