Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяртай ярилцлаа.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар хариуцлага хүлээж огцорч байгаагаа мэдэгдэж, цаашид ийм жишиг тогтоох үйл явц эхэллээ гэж тайлбарлаад өнгөрсөн. Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь эхлээд явж байна. Эндээс ярилцлагаа эхэлье?

-Засгийн газар огцроход шинэ нөхцөл байдал бий болсон юм шиг хүмүүст ойлгогддог байх. Миний хувьд энэ удаагийн Засгийн газрын огцролт хариуцлага хүлээж байгаа нэртэй ч үнэн хэрэгтээ хариуцлагаас зугтаж байгаа огцролт гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, У.Хүрэлсүх “Би цэргийн хүн, тиймээс ковидын цар тахал гэсэн дайн эхэлчихлээ. Зүйрлэвэл бид дайны үед амьдарч байна. Дайны үед Засгийн газраа толгойлоод ажиллана гэх зэрэг сүржин мэдэгдэл хийсэн. Энэ дайны үед янз янзын л сорилт учирна шүү дээ. Харамсалтай нь хариуцлага хүлээж байгаа шалтгаар дайны фронтод ажиллаж байгаа хүмүүсээ хаяад явчихлаа. Нөгөө талаар У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар бүр өмнө нь огцрох олон үндэслэл байсан гэж боддог. Яагаад гэхээр 22-ын товчоон дээр хүнд өвчтэй эмэгтэй хүн албан тушаалтнуудын хүнд суртал, хариуцлагагүй ажиллагаанаас болж нас барлаа. Монголд хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал хүнд байдалтай болчихжээ. Энэ мэт хариуцлагагүй үйл явдал болж байхад УИХ нь Засгийн газартаа хариуцлага тооцох ёстой байсан. Тэгтэл УИХ парламентын засаглал гэсэн нэртэй нэг намын дарангуйллын засаглал тогтчихсон учраас намынхаа даргатайгаа хариуцлага тооцож чаддаггүй айдаг. Парламентын засаглалын үед УИХ биеэ дааж ажиллах чадваргүй болдог, Засгийн газрынхаа дагуул байгууллага болж хувирдаг учраас хариуцлага тооцох ажил хийгдэхгүй орхигддог байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Засгийн газрын үйл ажиллагааг тогтвортой байлгах чиглэлд түлхүү анхаарсан гэдэг. Гэтэл энэ нь бодит байдал дээр биеллээ олж байгаа эсэх нь эргэлзээ төрүүлж байна гэж харж байна уу?

-Энэ бүхэн худал гэдэг нь мэдэгдлээ. Энэ юуг харуулж байна гэхээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд гаж тогтолцоог засч чадаагүй байна. Энэ бүхнийг засахын тулд эхлээд хууль тогтоох ажиллагаандаа баримтлах зарчмаа өөрчлөх шаардлагатай.

Соёлын асуудал юм даа. Монголчууд ерөөлд дуртай. Тийм учир бид хуулиа боловсруулж батлахдаа ерөөл хэлж байгаа юм шиг боловсруулж баталдаг. Ерөөл шиг хууль гаргаад сайн хүн хүрч ирээд хийчихнэ гэж боддог. Сайн хүн гэхээсээ илүү зөв хууль улсыг удирддаг. Харин бусад улсад хуульдаа ерөөл айлдаж байгаа байдлаар ханддаггүй. Тэд муу хүн гарч ирээд хуулийн цоорхойг ашиглаад муу зүйл хийчих вий гэж бодож бүх зүйлийг нь хааж өгдөг юм байна. Манайх үүниий яг эсрэг. Сайн хүн гарч ирж байж л энэ хууль хэрэгжинэ гэдэг байдлаар хуулиа хийчихдэг. Манайд их эрх мэдэл их аюулыг дагуулдгийг сайн ойлгодоггүй. Эрх мэдэлтэй болж байгаа нь ч, эрх мэдэл өгч байгаа нь ч ойлгодоггүй. Эрх мэдлийн цаана асар их мөнгө, олон хүний хувь заяа оршиж байдаг. Тиймээс бид хуулиа хийхдээ энэ бүхнийг анхаарах ёстой. Ерөөл шиг бодож боловсруулаад баталсан Үндсэн хуулиа өөрчлөн шинэчлэх ёстой. Гол зарчим улс орны маань эзэн бол ард түмэн мөн гэсэнд оршино. Энэ зарчим “Засгийн бүх эрх мэдэл гагцхүү ард түмний мэдэлд байнга байна” гэсэн ойлголт дээр суурилна. Бүх эрх мэдлийг нэг хүн, нэг байгууллагад өгч болохгүй, тэгвээс дарангуйлал үүснэ, харин энэ их эрх мэдлийг засаглалын гурван эрх мэдэл болгон хувааж тэнцвэржүүлж хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн онол бий. Энэ онолоор л явах ёстой.

-Засаглалын гурван эрх мэдэл болгон хувааж тэнцвэржүүлж хэрэгжүүлэх ёстой гэж байна. Яг яаж явна гэсэн үг вэ?

-Хууль тогтоох, хууль хэрэгжүүлэх, шүүх гэсэн засаглалын гурван эрх мэдэл нэг нэгийгээ хянаж байж, тэнцвэртэй хэрэгжиж байж шударга ёс тогтоно, нийгэм эв нэгдэлтэй болно, төр засаг хариуцлагатай болно. Онолоороо энэ гурвыг тус тусад нь байлгах ёстой гэдэг. Гэтэл өнөөдөр манайд Парламентын засаглал нэртэйгээр хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх эрх мэдлийг УИХ-д олонх суудалтай намын мэдэлд өгчихсөн байгаа. Тухайлбал, гүйцэтгэх засаглал буюу Засгийн газрыг, Засгийн газрын тэргүүнийг ард түмэн сонгодоггүй. Ингэхээр Засгийн газар ард түмнээс хамааралгүй, харин намаас хамааралтай болж байна. Шүүхийг парламент томилдог болж байна. Тэгэхээр шүүх мөн адил ард түмнээс хамааралгүй болчихоод байна. Үнэн хэрэгтээ парламентад олонх болсон намаас хамааралтай болж байна. Ингээд Засгийн бүх эрх мэдэл гагцхүү ард түмний мэдэлд байнга байна гэсэн зөв зарчим зөрчигдөж, манай өнөөдрийн тогтолцоогоор Засгийн бүх эрх гагцхүү эрх баригч намын мэдэлд байнга байна гэсэн буруу зарчим үйлчилж байна. Тэгвэл ардчиллын өлгий улс, ардчиллын үлгэр жишээ улс гэдэг Америкт ард түмэн шүүхээ сонгож байна. Түүнчлэн Ерөнхийлөгчөө сонгоод Ерөнхийлөгч нь Засгийн газраа бүрдүүлэн тэргүүлж байна. Тэнд Засгийн газарт парламентын нэг ч гишүүн байж болдоггүй. Тэгэхээр бид парламенттайгаа адил шүүхээ, Ерөнхийлөгчөө буюу Засгийн газраа ард түмнээрээ сонгох хэрэгтэй. Ингэж байж ард түмэн улсын эзэн болно.

-Та дээр хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал хүнд болсон байна гэж дурдсан. Цар тахлын үед хүний эрх яригдахгүй байна гэж харж байгаа юм уу?

-Хүний эрхийн хороо тоглоомын байгууллага болчихлоо. Дуу хоолойгоо хүргэж байгаа юм алга. Яагаад гэхээр парламент хүний эрхийн Үндэсний хорооны гишүүдийг томилдог. МАН томилж байна гэсэн үг. Тэд МАН шүүмжилж болохгүй гэсэн ойлголттойгоор ажилладаг. Ингээд эрх баригчид хүний эрхийг зөрчихөд тэд амаа үдүүлсэн юм шиг дув дуугүй, чив чимээгүй сууна. Уг нь аливаа улс орны хамгийн чухал асуудал бол хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал юм шүү дээ. Тийм учир хүний эрх, эрх чөлөөг найдвартай хамгаалж, иргэд эрх, эрх чөлөөгөө баталгаатай эдэлнэ гэвэл Хүний эрхийн үндэсний хорооны гишүүдийг ард түмнээс сонгох ёстой. Сүүлийн жилүүдэд монголчуудыг хооронд нь талцуулж, баян хоосноор нь хувааж байгаа асуудал бол яахын аргагүй байгалийн баялгийн асуудал. Байгалийн баялгаа дундын хамтын өмч болгоогүй цагт энэ их хурц байдал, хэрүүл маргаан, нийгмийн ялгарал хуваагдал арилахгүй. Тийм учир нэгд, байгалийн баялгийг нийт ард түмний дундын хамтын өмч болгоё, хоёрт, шүүхийг, гуравт, хоёр танхимтай парламентыг, дөрөвт, Ерөнхийлөгчөөр төлөөлөн Засгийн газрыг, тавд, хүний эрх, эрх чөлөөг хянаж, хамгаалж байдаг байгууллага болох хүний эрхийн Үндэсний хорооны гишүүдийг ч ард түмнээр сонгуулъя. Ингэж “Засгийн бүх эрх мэдэл гагцхүү ард түмний мэдэлд байнга байна” гэсэн суурь зарчмыг хэрэгжүүлье гэж хэлэх байна. Би хүн муулалгүй буруу тогтолцоог шүүмжилж, зөв тогтолцоогоор сольё гэж хэлж байгаагаа товч тайлбарлалаа. Ойлгоход, хэрэгжүүлэхэд хэцүү биш. Ингэж чадвал нэг нам биш, нэг хэсэг хүн биш, нийт монголчууд хожно. Энэ таван асуудлыг нэн даруй шийдье, ард түмний саналыг асууя гэхээр эрх баригчид хөдлөхгүй байна. Энэ гаж тогтолцоог засаагүй цагт нэг нам улсыг аврахгүй. Нэг хүн ч аварч чадахгүй. Улс орныг зөв тогтолцоо л аварна. Тэр цагт хэн ч ажилласан улс орон зөв замаараа урагшилна.

-МАХН парламентад нэг суудалтай. С.Ганбаатар гишүүн Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг шинэчлэх асуудлаар олон улсын шүүхэд нэхэмжлэл гаргахыг Ерөнхий сайдаас шаардаж өлсгөлөн зарласан. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Ганбаатар маань энэ асуудлаар олон жил тэмцэж байгаа. Тэгж тэмцсэнийх нь төлөө өчнөөн харлуулсан. Ер нь Оюу толгойн гэрээний асуудал эрх баригчдад улайссан чулуу шиг байдаг. Хэн ч зориглож барьж авдаггүй. 2019 онд Оюу толгойн гэрээний хэрэгжилтийг шалгасан УИХ-ын ажлын хэсгийн дүгнэлтийг ярья гэж байтал Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх, Х.Баттулга нар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэсэн нэрийдлээр Оюу толгойн гэрээний ажлын хэсгийн дүгнэлтийг хэлэлцэхээс зайлж зугтсан. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр байгалийн баялгийг ард түмнээс нь улам холдуулж, төр засгийн тогтолцооноос аливаа хариуцлага тооцдог механизмыг авч хаяад нэг нам, сонгуульд ялсан нэг намын дарангуйллын тогтолцоо болгож хувиргасан. Тэгээд залгаад 2020 оны сонгууль гээд улайраад явчихсан. Сүүлийн үед Оюу толгойн асуудал нэлээд яригдаж байна. Оюу толгойн эзэн болсон “Рио Тинто” компани Монголын Засгийн газрыг хууль бус татвар тавилаа, тэрийг нь төлөхгүй гэх зэргээр маргалдаж, яг ковидын цар тахлын хүнд үед Монголын талыг олон улсын арбитрын шүүхэд өгч нэхэмжлэл гаргасан. Үүний хариу болгож манай Засгийн газар тайлбар, нэхэмжлэл гаргах ёстой байтал тэгсэнгүй. Ингээд Оюу толгой Монголын улс төр, улс төрчдөөр тоглодог тоглоом болчихлоо. Энэ ордыг эзэмшиж байгаа “Рио Тинто” компани Монголын улс төрийг шууд болон шууд бус аргаар удирддаг болчихлоо гэж харж байна. Одоо шинэ Засгийн газар Оюу толгойн гэрээг Монголд ашигтай гэрээ болгон өөрчлөх тухай шийдвэр гаргаж ажлаа эхэлбэл сайн гэж бодож байна. Хэрэв энэ Засгийн газар зарим гишүүдийнх нь ярьж байгаа шиг Оюу толгойн гэрээг сайжруулан засч, Дубайн гэрээг хүчингүй болгож чадвал ядарсан ард түмнийхээ итгэлийг нэг хэсэг авч харьцангуй тогтвортой ажиллаж магадгүй. Хэрэв хэлсэндээ хүрч чадахгүй бол тогтвор муутай Засгийн газар болно. Энэ асуудлыг Энхбаяр, Ганбаатар хэлж, шахаж шаардаж байна гэж эмзэглэлгүй Оюу толгойн асуудлыг үнэхээр нухацтай авч хэлэлцээд, заавал МАН дангаараа бус бусад улс төрийн хүчнийг оролцуулж байгаад, хамгийн гол нь яаж шийдэхээ ард түмнээсээ асууж байгаад шийдэж болно шүү дээ. Эрх баригчид энэ гэрээг өөрчлөх юм бол Монгол Улс их хэмжээний торгуульд орчихно гээд байгаа. ЗГХЭГ-ын дарга болсон Нямдорж "Би Оюу толгойн гэрээг цээжээрээ хамгаална, энэ гэрээг оролдох нь аюултай асуудал" гэх зэрэг хариуцлагагүй юм ярьж, хүмүүсийг санаатайгаар төөрөгдүүлэн айлгасаар ирсэн. Тэгвэл монголчууд бид энэ асуудлыг олон улсын шүүхэд хүргэлгүйгээр, Монгол Улсыг торгуулахгүйгээр шийдэх арга бий гэдгийг мэдэж байгаа шүү дээ.

-Ямар арга?

-Их Британийн Засгийн газрын хэрэглэсэн арга. Их Британи Улс Европын холбоонд байх эсэхээ ард түмнээсээ асуусан. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хэн ч маргалдаж чаддаггүй, маргалдаж болдоггүй эрхийн тухай ойлголт байдаг. Тухайн улсын ард түмний бүрэн эрхийн асуудал. Тус улсын ард түмэн бүрэн эрхийнхээ дагуу шийдсэн асуудлыг олон улсын шүүх, НҮБ, Лондон, Шведийн Стокгольмын шүүх, ер нь аль ч шүүх, байгууллага буруу гэж хэлж, дүгнэж чадахгүй. Ард түмэн өөрийнхөө улс орны нутаг дэвсгэр дээр ямар ч асуудлыг бүх нийтийн санал асуулгаар шийдэх бүрэн эрхтэй. Тиймээс Оюу толгойн гэрээг өөрчлөх эсэхийг Монголын ард түмнээс асуух хэрэгтэй. Оюу толгойн гэрээг заавал ганцхан Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар, Х.Баттулга нар шийдэж чадна гэж бодоод, цаадуул нь шийдэх гээд байгаа юм шиг жүжиглээд, бид ч тэгэхийг нь хүлээгээд цаг хугацаа алдаад байх хэрэггүй. Энэ асуудлыг ард түмнээсээ л асуучих хэрэгтэй. Харин өнөөгийн эрх баригчид ийм санал гаргахгүй цаг хожоод байгаа юм. Санаатай, санаагүй нь мэдэхгүй юм. Би тэдэнтэй уулзаж байхдаа хэлж байсан. Оюу толгойн гэрээгээ өөрсдөө засч чадахгүй, шүүх дээр дуудагдахаас айгаад байгаа бол ард түмний санал асуулга явуулчих. Монголын ард түмнийг ямар ч шүүх дуудаж чадахгүй. Ард түмний санал асуулгыг ирэх гурав, дөрөвдүгээр сард багтаад явуулчих. Энэ ажлыг хийгээч ээ. Өөрсдөө ард түмнээс сонгогдчихоод одоо хамгийн чухал асуудлаар ард түмнээс асуухаасаа айгаад байж болохгүй шүү дээ. Хийж мэдэхгүй байгаа бол бусад улс төрийн хүчнийг уриач ээ. Бидэнд үүнийг ажил хэрэг болгоод өгөх мэдлэг, туршлага байна.

-Оюу толгойн гэрээг өөрчлөх эсэхийг ард түмнээсээ асуух ёстой гэж үзэж байгаа юм байна гэж ойлголоо.

-Би Оюу толгойн гэрээнээс болж өчигдрийн хамтран зүтгэгчид, өнөөдрийн өрсөлдөгчдөөсөө салсан. Тухайн үед Оюу толгойн гэрээн дээр Ерөнхий сайд асан С.Баяр, Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, одоогийн ЗГХЭГ-ын дарга Ц.Нямдорж нартай санал зөрсөн. Гэхдээ тэд намайг хилс хэргээр шоронд хийнэ гэж бодоогүй. Олон улсад том том гэрээ байгуулах, алдах, онох талаар ихээхэн мэдээлэл, туршлага хуримтлагдсан байна. Мөн сүүлийн үед эрдэмтдийн хийсэн судалгааны дүгнэлтүүдийг бас харах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь энэ их баялаг Монголын нутаг дэвсгэр дээр байгаа гэдгийг тооцох ёстой. Бид харь улсын нутагт байгаа баялгийн хойноос хөөцөлдөөд байгаа юм биш шүү дээ. “Оюу толгой” гэдэг орд байгааг монголчууд өмнө нь огт мэддэггүй байсан юм биш. Мэдэж байсан учир Оюу толгой гэж нэрлэсэн. “Айлаас эрэхээр авдраа уудал” гэдэг. Бидэнд ч бас санаа авахаар туршлага бий. Эргээд санахад, “Эрдэнэт” үйлдвэр, Эрдэнэт хотын талаар Цэдэнбал дарга, Бреженев гуай нар нэг чухал зарчим тохирсон байдаг. Тухайн үед Монголд мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй, мөнгө байхгүй, хууль эрх зүйн мэдлэг чадвар байхгүй, технологи байхгүй байжээ. Тэгэхээр Монгол Улс ЗХУ-тай тохирохдоо Зөвлөлтийн нөхдүүд технологио өгнө, мөнгөө оруулна, төмөр зам, цахилгаан станц, бүхэл бүтэн хот, үйлдвэрийн газрууд, сургууль, цэцэрлэг, орон сууц барина. Үйлдвэр тогтвортой ажиллахад хэрэгтэй бүх ажлыг хийнэ, тийм учир эхлээд 25 жилийн хугацаанд оруулсан хөрөнгөө нөхөж, ашигтай ажиллахын тулд үйлдвэрийн 51 хувь нь ЗХУ-ын мэдэлд байна гэж тогтжээ. Харин 25 жилийн дараа монголчууд хүсвэл “Эрдэнэт-ийн 51 хувийг шилжүүлэн авч, гэрээг өөрчилж болно гэж тохирсон байна. 2003 онд би Ерөнхий сайд байхдаа багтайгаа хамт их өрийн асуудлыг шийдэхдээ тухайн үед байгуулсан гэрээний энэ зарчимд тулгуурлан “Эрдэнэт”-ийн 51 хувийг Монголын талд авч гэрээг өөрчилсөн. Ингэж 2003 онд 11.7 тэрбум ам,доллартай тэнцэх их өрийг тэглэж шийдэхдээ “Эрдэнэт”-ийн асуудлыг хамтад нь шийдэж байсан. Хэдий том ч “Рио Тинто” нэг л компани шүү дээ. Тэгвэл бүхэл бүтэн ОХУ-тай том асуудлыг ингэж шийдэж чадаж, бас ингэж шийдэж болж байсан байна шүү дээ. Би Ерөнхийлөгч байхдаа Оросын нөхдүүдтэй хамтран ажилласан ийм сайхан жишээ байна. Нэг бол анхнаасаа Монголын тал 51-ээс дээш хувь авна. Харин 49 хувийг авч байгаа гадаадын хөрөнгө оруулагч бүх зардлыг даана гэж тохиръё гэсэн санал тавьсан. Гадныхан энэ болзол хүндхэн байна гэсэн. Тэгэхэд нь ЗХУ-ын жишээгээр эхлээд хөрөнгө оруулж байгаа тал нь 51-ээс дээш хувийг авч байгаад тодорхой хугацааны дараа Монголын талд 51-ээс дээш хувийг буцааж өгнө гэж тохиръё гэсэн. Та нар оросуудаас илүү биш гэхэд оросуудтай адилхан бай л даа гэж ятгаж байлаа. Гуравдагч хөрш орны төлөөлөгчид Оросоос илүү сайхан сэтгэл гаргах болов уу гэж бодсон чинь тэгж чадахгүй юм шиг байна. Оросууд шиг бай л даа гэсэн. Монголын талын 51 хувь дээр ямар нэг өр ирэхгүйгээр шийдье, яагаад гэвэл энэ бол Монголын баялаг. Ер нь ийм байр суурь баримталж ойлгуулж, ятгаж байгаад бараг хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан. Гэтэл 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар намайг хуйвалдаж унагаагаад 2009 онд Оюу толгойн гэрээг байгуулах ажил гэрлийн хурдаар шийдэгдсэн. Ингээд энэ их баялаг гадныхны гарт очсон. Харин монголчууд баялгаа өгсөн биш өрөнд орсон. Ийм утгагүй гэрээ болсон. Оюу толгойн гэрээ байгуулагдаж байхдаа анх 2020-иод он гараад ногдол ашиг өгөх байснаа, янз бүрийн шалтгаар хойшилсоор одоо 2050 он гарч байж ногдол ашиг өгч магадгүй гэж хэлж байгаа. Ямар ч бизнесийн гэрээ 50 жилийн дараа ногдол ашгаа өгдөг байж таарахгүй. Тэгэхээр энэ бол муу гэрээ гэж дүгнэхээс өөр арга байхгүй. Өнөөдөр Ганбаатар, Энхбаяр нар гэнэт сэрчихээд тэмцээд байгаа юм биш. Бид энэ ордын асуудлыг Монголдоо ашигтай байхаар шийдүүлэх ёстой гэсэн зарчмыг анхнаасаа баримталж байсныхаа дагуу байр суурин дээрээ хэвээрээ байгаа юм.

Хэрэв өнөөгийн эрх баригчид энэ асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй бол энэ тэмцэл цаашид ч үргэлжилнэ. Бид биш гэхэд шударга өөр залуус гараад л ирнэ. УИХ, Засгийн газар нь шийдэж чадахгүй байгаа бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулга энэ асуудлыг шийдвэрлэх санаачилгыг гартаа авч болно шүү дээ.

ӨДРИЙН СОНИН БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ